بازشناسی لغوی و روایی مفهوم تدبر قرآن

Abstract

تدبر، بی‌تردید یکی از کلید واژه‌های حوزه ارتباط و تعامل با وحی الهی است. درباره دلالت لغوی و مفهوم اصطلاحی تدبر در چارچوب قرآن و حدیث نظریات بس متفاوتی از سوی اهل لغت، تفسیر و روایت ارایه شده است. گاهی تدبر را معادل و مشابه تعقل و تفکر قلمداد کرده‌اند و گاهی آن را به سان اتباع تدبیر تبیین نموده و پذیرش تدبیر الهی و قرآنی را همان تدبر دانسته‌اند و گاه سعی کرده‌اند معنایی جدید و مستقل از آن به دست دهند؛ همچون تعریف علامه طباطبایی که آن راتعبیر دیگری از تفسیر قرآن به قرآن می شمرد. اما بسیاری از این تعاریف رهیافت روشن و کارسازی در تمایز با مفاهیم مشابهی همچون تفکر و تعقل به دست نمی‌دهند، یا از دقت و ظرافت علمی در استفاده از این واژه عمیق قرآنی غافلند و این باعث فهمی آشفته و دیگرگون از تدبر گشته است. سعی این مقاله برآن است که با ریشه‌یابی و کاربست‌شناسی واژه تدبر و سپس بررسی دیدگاه تفاسیر در بیان آیات چهارگانه تدبر و موشکافی روایاتِ این عرصه، به رهیافتی علمی و الگویی عملی در تلقی و چگونگی تدبر قرآن دست یابد. در این الگو شاخه‌ها و مراحل تدبر قرآن عبارتند از: واکاوی یا تدبر سطحی و مکرر، ژرفاکاوی یا تدبر عمودی و پهناکاوی یا تدبر گسترده.