توکل از منظر تفاسیر عرفانی

چکیده مقاله

صوف و عرفان از جریان‌های مهم اندیشه و سلوک در جهان اسلام به شمار می‌روند که عقاید و آداب برجسته آن‌ها در عرصه اعتقاد و اخلاق اسلامی تأثیرات فراوانی بر جای نهاده است. یکی از مفاهیم و فضیلت‌های مهم دینی که در میان عمده اهل عرفان و تصوف، ارزشی والا محسوب می‌شود،‌ توکل است. بسیاری از سالکان تصوف و راهیان عرفان، درباره این فضیلت معنوی و رفتاری دیدگاه‌هایی را به رشته تحریر در آورده یا بیان نموده‌اند. در این نوشتار، اهم دیدگاه‌های نویسندگان عرفانی و صوفیان برجسته در باب ارزش، جایگاه و حقیقت مفهوم توکل مطرح، دسته‌بندی و تحلیل شده است. هرچند برخی از آنان با نگرش سلبی، توکل را به مفهوم نفی تدبیر و ترک کسب و هرگونه اشتغال به امور دنیوی و اجتناب از توجه به غیر حق و نیز اعتصام به خدا و تکیه بر تقدیر دانسته‌اند، لکن اغلب آنان با نگاهی ایجابی به توکل، در کنار تأکید بر ضرورت انقطاع الی الله و ترک تعلق به اسباب و مظاهر دنیا، به اهمیت تلاش معاش و طلب روزی و سایر مواهب مادی و معنوی از طرق مختلف اذعان نموده و التزام به توکل را قابل جمع با تلاش معاش و تدبیر اجتماعی دانسته‌اند.