بررسی اثرات هنجارهای قانونی، مشارکتی و باورها بر شاخص مشارکت و رفتار آبخیزنشینان (مورد مطالعه: حوزه آبخیز بنچله، شهرستان روانسر)

Abstract

چکیده مبسوط مقدمه: منابع آب‌وخاک از مهم­ترین عوامل تولید انرژی موردنیاز انسان­ها هستند. به‌منظور حفاظت از منابع آب‌وخاک برحسب شرایط هر منطقه شیوه­های مدیریتی مختلفی اعمال می­شود. مشارکت همگانی آبخیزنشینان و تغییر در رفتار آن­ها از ابزارهای اساسی هر برنامه مدیریتی پایدار خواهد بود. ازآنجاکه هنجارها بر مشارکت و رفتار جوامع محلی اثرگذار است؛ بنابراین، هدف از این پژوهش بررسی هنجارهای مؤثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در اجرای پروژه­های حفاظت آب‌وخاک است. مواد و روش‌­ها: این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفت. به این منظور حوزه آبخیز بنچله در شهرستان روانسر به‌عنوان منطقه موردمطالعه انتخاب شد. برای جمع­آوری اطلاعات میدانی، از پرسشنامه استفاده گردید. جامعه آماری این تحقیق کلیه سرپرستان خانوارهای آبخیزنشینان این حوزه به تعداد 569 نفر بودند. از میان آن­ها با استفاده از فرمول کوکران و تطبیق با جدول مورگان، 229 نفر با روش تصادفی ساده مورد پرسش­گری مستقیم قرار گرفتند و پرسشنامه­ها را تکمیل نمودند. محور پرسش­ها متمرکز بر سه متغیر وابسته (هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی) است که بر شاخص مشارکت و رفتار آبخیزنشینان اثرگذار هستند؛ بنابراین هرکدام از این متغیرها، از گویه­های متعددی تأثیرپذیر هستند. در بخش تجزیه‌وتحلیل اطلاعات جمع‌آوری‌شده از آماره­های توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و غیره) و آماره­های استنباطی (آزمون همبستگی اسپیرمن و رگرسیون گام‌به‌گام) استفاده شد. با توجه به این‌که در مطالعه سه گروه متغیر وابسته (قانونی، باوری، مشارکتی) تحت تأثیر گویه­های متفاوت بوده و چند متغیر مستقل وجود داشته است، از رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شد. قبل از انجام رگرسیون برای بررسی آزمون هم­خطی، میزان هم­خط بودن متغیرهای مستقل موردنظر، موردبررسی قرار گرفتند. همچنین، برای تعیین اهمیت نسبی هر یک از متغیرهای مستقل در میزان مشارکت و رفتار آبخیزنشینان از مقادیر استانداردشده بتا استفاده شد. نتایج و بحث: نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های هنجارهای قانونی مؤثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک نشان می­دهد که گویه­های "افرادی که به منابع آب‌وخاک آسیب می‌زنند باید جریمه شوند" و " قوانین موجود برای متقاعد کردن افراد در زمینه حفاظت از منابع آب‌وخاک مفید است" به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی هنجارهای قانونی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان دارد. نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های باورهای هنجاری مؤثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک نشان می­دهد که بیشترین میانگین رتبه­ای مربوط به "جامعه از من انتظار دارند که به منابع آب‌وخاک آسیبی نزنم." و کمترین رتبه مربوط به "کارشناسان انتظار دارند تا خاک را تخریب نکنم." است. نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های هنجار مشارکتی مؤثر بر مشارکت و رفتار مشارکتی آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک نشان می­دهد که از دیدگاه آن­ها گویه "در احداث سدهای رسوب­گیر داوطلبانه مشارکت می­کنم." و گویه "حاضرم برای اجرای پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک، هزینه پرداخت کنم." به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک دارد. نتایج حاصل از آزمون اسپیرمن نشان داد که هر سه متغیر مستقل هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان رابطه مثبت و معناداری دارند. همچنین، نتایج حاصل از رگرسیون و مقادیر بتا نشان داد که به ترتیب شاخص­های هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی دارای بیشترین اولویت در مشارکت و رفتار جوامع محلی بودند. نتیجه‌­گیری: نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های مشارکت آبخیزنشینان و رفتار آن­ها برای مشارکت در پروژه­های حفاظت از آب‌وخاک نشان می­دهد که گویه­های مراقبت آبخیزنشین­ها از پروژه­ها پس از اتمام آن، مشارکت در پروژه احداث سیل­بند ملات-سیمانی بیشترین تأثیر را بر روی میزان مشارکت و رفتار مشارکتی آن­ها دارند. همچنین، گویه­های مشارکت در پروژه ساخت سیل­بند گابیونی و تمایل و نیّت آبخیزنشین­ها نسبت به حفاظت آب‌وخاک کمترین تأثیر را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان نسبت به حفاظت از آب‌وخاک داشتند. به‌طورکلی، توجه به هنجارها، باورها، رفتارها و نگرش­های جوامع محلی باید در دستور کار مدیران و برنامه­ریزان قرار بگیرد تا مسیرهای حفاظتی از منابع آب‌وخاک هموار شود.