روزنامجه صاحب بن عباد و گزارش روزانه او از شهر بغداد

چکیده مقاله

شکی نیست که بیش­ تر میراث کهن ایرانیِ پس از اسلام چه به زبان فارسی و چه به زبان عربی، همچنان به شکل نسخه­ های خطی است و راهی به بازار تصحیح و چاپ نیافته است؛ بگذریم از اینکه بسیاری از این میراثِ چاپ و تصحیح­ شده به زبان عربی نیز، هنوز به فارسی برگردانده نشده و خوانندة ایرانیِ ناآشنا به زبان عربی، از آن­ ها بی­ بهره است. یکی از این نوشته­ هایی که اتفاقاً بیش از نیم­ سده از تصحیح (گردآوری) آن می­ گذرد و اندیشه­ های یکی از شخصیت­ های بزرگ ایرانی یعنی صاحب بن عباد را آینگی می­ کند، کتاب روزنامجه است که از دو جهت ارزشمند است: یکی اینکه گویا صاحب، از نخستین کسانی است که واژة روزنامجه را به معنای امروزینش به کار برده است، دیگر اینکه این کتاب او، احوال و اندیشه­ های باوری و اجتماعی صاحب بن عباد را در دوره­ ای که کمابیش بیست سال داشته و هنوز به وزارت نرسیده بوده، بازتاب می­ دهد. در جستار پیش رو نخست به کاربرد واژة «روزنامه» در متون کهن عربی و علت حضور صاحب بن عباد در بغداد و نگارش یادداشت­ های روزانة او برای استادش ابن عمید، چشم­ زد داریم؛ سپس به بررسی تصحیح محمدحسن آل یاسین از این کتاب و بخش­ هایی را که گمان کرده­ ایم وی در کتاب خود نیاورده است می­ پردازیم. از آنجا که گویا صاحب بیش از یک­ بار به بغداد سفر نکرده است، می­ توانیم همة گزارش­ هایی را که در پیوند مستقیم او با بغدادیان ذکر شده، بخشی از روزنامجة مفقود او به شمار آوریم. به دلیل دلبستگی صاحب بن عباد به معتزله، فقیهان و متصوفه و گرایش به حضور در مناظره­ های علمی و ادبی، وی در بغداد بیش از همه، با این سه گروه نشست­ و­ برخاست داشته است.