ملاحظاتی دربارۀ ساختار انبارهای ذخیره سازی غلات در شاهنشاهی هخامنشی

Abstract

ذخیره‌سازی غله در شرق باستان همواره مسأله‌ای مهم و حیاتی بوده است. تردیدی نیست قلمرو وسیع شاهنشاهی هخامنشی و جمعیت ساکن در آن نیازمند مدیریت دقیق و هدفمند تولید، ذخیره‌سازی و بازپخش محصولات کشاورزی، به‌ویژه غلات بوده است. درواقع مدیریت چرخۀ انبارداری نقش پررنگی در برنامه‌های اقتصادی و اهداف سیاسی و نظامی شاهنشاهی هخامنشی داشت. متون تاریخی و متن‌های اداری هخامنشی، به‌ویژه گل‌نبشته‌های بایگانی‌باروی تخت‌جمشید و بایگانی‌های بابلی اشاره‌های فراوانی به جابه‌جایی و ذخیره‌سازی انواع غله در انبارهای مرکزی، شاهی، ناحیه‌ای و محلی دارند و اطلاعات ارزشمندی دربارۀ روند انبارداری، نوع غلات و مقدار کالاهای ورودی و خروجی به انبارها ارائه می‌دهند. این متون نشان می‌دهند که انبارها معمولاً سالانه تخلیه و تمیز می‌شدند و غلات کهنه را با محصول تازه جایگزین آن می‌کردند؛ اما بایگانی‌های اداری اطلاعات اندکی دربارۀ نوع سازۀ انبارها، چکونگی ساخت و گنجایش آن‌ها ارائه می دهند. مدیریت ذخیره و توزیع غله در قلمرو هخامنشیان به چه‌صورت بوده است؟ انبارها چه ساختاری داشتند؟ مقالۀ پیشِ‌­رو با تکیه‌بر مدارک باستان‌شناسی و تطبیق آن‌ها با منابع تاریخی دورۀ هخامنشی به بررسی سازه‌های معماری منتسب به انبار، فناوری به‌کار‌گرفته شده در آن‌ها و گنجایش این انبارها می‌پردازد. در کاوش‌‌لایه‌های هخامنشی محوطه‌هایی مانند چغامیش، تل‌جمه و محوطه‌های دیگری در فلسطین و مصر بخشی از فضاها به‌عنوان انبار معرفی شده‌اند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می‌دهد که انبارهای غلات در بخش‌های مختلف شاهنشاهی از دو الگوی ساختمانی سنتی پیروی می‌کنند؛ انبارهای چهارگوش یا اتاق‌های ذخیره که غلات در تغارها ذخیره می‌گردید و انبارهای مدوّر مانند سیلوها. مطالعات نشان می‌دهد که انبارهای چهارگوش بیشتر محلی بوده و انبارهای مدور به‌دلیل ویژگی‌های سازه‌ای برای ذخیره‌سازی حجم بالای غلات و به‌عنوان انبارهای مرکزی مناسب‌تر بوده‌اند. با محاسبۀ قطر و ارتفاع تخمینی سازه‌های کاوش شده می‌توان از گنجایش بالای آن‌ها بالأخص در انبارهای مرکزی دورۀ هخامنشی سخن گفت.