نقشه‌نگاری علمی مطالعات حوزه خرید و مصرف اخلاقی: روندهای تکاملی و موضوعات پیش رو در ربع قرن اخیر

چکیده مقاله

زمینه و هدف: در سال‌های اخیر، تلاش‌های فراوان علمی برای درک مفهوم مصرف اخلاقی و پیشایندها و پسایندهای آن صورت گرفته است. ازاین‌رو، مرور کامل این حوزة تحقیقاتی مهم و ضروری به نظر می‌رسد. مطالعه حاضر با هدف مرور سیستماتیک پژوهش‌های حوزة خرید و مصرف اخلاقی و تحلیل روندهای تحقیقات فعلی و کشف موضوعات تحقیقاتی نوظهور آتی انجام شد. روش: در این مطالعه مرور سیستماتیک و تحلیل کتاب‌شناختی پژوهش‌های حوزة خرید و مصرف اخلاقی طی سال‌های 2000 تا 2024 انجام شده است. به این منظور، پس از تدوین استراتژی جستجو و معیارهای ورود و خروج مستندات، از دو پایگاه اصلی معتبر نمایه‌سازی انتشارات علمی (WOS و Scopus) برای جمع‌آوری و از بسته نرم‌افزاری Bibliometrix و VOSviewer برای تحلیل و مصوّرسازی داده‌ها استفاده شد. ملاحظات اخلاقی: در تدوین این مقاله اصول اخلاقی شامل صداقت، امانتداری و اصالت متون رعایت شده است. یافته‌ها: در مجموع 1136 مقالة پژوهشی مرتبط و متمایز در حوزه خرید و مصرف اخلاقی بازیابی شد. روند رشد سالانه پژوهش‌های این حوزه تا پایان سال 2024 برابر 16/9 است که حاکی از استقبال فزاینده پژوهشگران از این موضوع است. نتایج حاصل از تحلیل نقشه موضوعی و تحلیل واژه‌های کلیدی تحقیقات این حوزه حاکی از آن است که اگرچه مفهوم مصرف اخلاقی تعاریف متعددی را شامل می‌شود اما تأکید بسیاری از پژوهش‌‌ها بر تجارتِ منصفانه با تأکید بر حقوق همه موجودات زنده (شامل انسان‌ها حیوانات و کره زمین) است. همچنین نتایج نشان داد که گسترش مفهوم مصرف اخلاقی بیشتر در صنعت مُد (با تأکید بر مُدِ اخلاقی و مُدِ پایدار) و صنایع غذایی (با تأکید بر غذای ارگانیک، گیاهی و محلی) است. نتیجه‌گیری: تکرار مضامینی از قبیل «پایداری»، «توسعه پایدار»، «مصرف پایدار»، «مصرف سبز»، «نگرش زیست محیطی»، «صرف‌جویی»، «ضدِ مصرف»، «مُد ‌پایدار» و «بازاریابی سبز»، در مطالعات بازیابی شده حاکی از آن است که هدف اصلی مصرف اخلاقی پایداری وحفظ محیط زیست است و این رویکرد راهبردی برای شکل‌گیری یک اقتصاد مسئولیت‌پذیر و پایدار محسوب می‌شود.