تحلیل گفتمانی رمان «جای خالی سلوچ» بر اساس مربع ایدئولوژیک ون‌دایک

Abstract

رمان جای خالی سلوچ از آثار برجسته و انتقادی محمود دولت آبادی است و نویسنده درآن بخشی از دردها، بیدادها و مشکلات جامعۀ روستایی عصر پهلوی را با بیانی شیوا و دل‌انگیز به تصویر کشیده است. می‎توان گفت دولت آبادی با استفاده از بیان انتقادی خود به صورت تقابلی ویژگی‌‌های منفی «دیگران» (طبقات حاکمان و زمینداران) و ویژگی‌های مثبت «ما» (مردمان فقیر) را برجسته کرده و صفات منفی «ما» و ویژگی‌های مثبت «دیگران» را کم اهمیت جلوه داده است. این چهار رکن از محورهای اساسی نظریۀ ون‌دایک است. هدف اصلی این نوشتار شناخت بیشتر و مصداقی دیدگاه‌های اجتماعی_سیاسی دولت آبادی است که در داستان‌های وی کاملاً مشهود است. ضمن بیان این موارد، به شیوه‌ها و شگردهای بیانی نویسنده نیز اشاره می‌شود. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و کیفی است و داده‌های آن با استفاده از شیوۀ کتابخانه‌ای انجام گرفته است. از جمله نتایج پژوهش حاضر این است که دولت آبادی با دغدغه‌های بزرگ اجتماعی و با بیانی انتقادی به دنبال اصلاح جامعه‌ای است که در آن مردم مظلوم در مقابل تجددگرایان شکست خورده‌اند. وی برای رسیدن به این منظور از هنجارگریزی واژگانی، نحوی و نیز شگردهای بلاغی بهره جسته است. در این مقال از ویژگی‌های منفی دیگران؛ چون: نیرنگ‌بازی و حیله‌گری، دزدی، خودخواهی، شهوت‌طلبی، نزول‌خواری و ...؛ و از صفات مثبت «خود»؛ چون: شجاعت، بی‌آزاری، تلاشگری، وفاداری، غیرت داشتن، مستقل بودن، عزتمند بودن و ... سخن گفته می‌شود.