مقایسه و بررسی آراء بلاغی عبدالقاهر جرجانی و فخر رازی در مبحث تقدیم و تأخیر (با تأکید بر نفی شمول و شمول نفی)

Abstract

تفاوت نگاه اندیشمندان مسلمان در حوزه دانش بلاغت سبب شد تا نظریه‌پردازان با رویکردهای مختلف خود به تعریف مقوله‌های بلاغت بپردازند. تا جایی‌که بلاغت‌دانان از یک مقوله بلاغی تعریفی متفاوت ارائه داده‌اند. زمینه‌ها و پیامدهای بعضی از این رویکردها در بلاغت عربی با جدایی بلاغت از ذوق ادبی و اتخاد رویکرد عقل‌گرایانه انکار ناپذیر است. در پرتو اهمیت مسأله که اختلاف در شیوه تحقیق دانشمندان حوزه بلاغت است، مقاله حاضر می‌کوشد به روش توصیفی – تحلیلی به مقایسه و نقد دیدگاه عبدالقاهر جرجانی (471 هـ) و فخر رازی (606 هـ) با تکیه بر رویکرد کلامی – فلسفی رازی در مبحث تقدیم و تأخیر با تأکید بر باب سلب عموم و عموم سلب بپردازد. نتایج بررسی حاکی از این است که دو بلاغت‌دان در تعریف عموم سلب هم عقیده و در سلب عموم تعریف یکسانی ارائه نداده‌اند؛ به گونه‌ای در نگاه کلی می‌توان گفت که پیامد رویکرد کلامی – فلسفی رازی در ضعیف بودن استنباط او از کلام جرجانی نمایان است و علت آن، تناقض‌گویی‌هایی است که وی در تعریف دلالت التزامی دارد و اینکه در نفی عموم ملزم به پذیرش ذوق می‌شود که شالوده اصلی مبانی نظری جرجانی است، این روش او باعث شد از سلب عموم تعریف‌های چندگانه و متناقضی داشته باشد. از سویی دیگر، آیاتی در قرآن وجود دارند که با نظر جرجانی در نفی شمول سازگاری ندارند