تجدید حیات تفکر دینی در اندیشه‌ی سیدجمال الدین اسدآبادی

چکیده مقاله

تجدید حیات تفکر دینی پدیده‌ای است که در جهان اسلام دارای سابقه‌ای طولانی است، به گونه‌ای که می‌توان گفت به قدمتِ خودِ تاریخِ اسلام دارای سابقه است. مهم‌ترین علت ظهور چنین پدیده‌ای بروز انحراف در اسلامِ راستین و ظهور جریان‌هایِ فکریِ انحرافی در دین اسلام از سوی نیروهای فکری و سیاسیِ گوناگون است که به نامِ اسلامِ حقیقی، درصدد بوده‌اند باورهای نادرست را بر جامعه‌ی اسلامی تحمیل کنند. در همین راستا، متفکران مختلفی در جهان اسلام ظهور کرده‌اند که خواهان پیراستنِ دین از باورهایِ انحرافی و بازگرداندنِ آن به ریشه‌هایِ اصیلِ آن بوده‌اند. در عصر جدید جوامعِ جهان اسلام با سه پدیده‌ی مهمِ ازهم‌گسیختگی فکری، فرهنگی و سیاسی، استبدادِ داخلی و استعمارِ خارجی روبه‌رو شدند. سید جمال الدین اسدآبادی اولین متفکر و روشنفکری است که چنین آسیب‌هایی را شناسایی کرده و با تلاش‌های علمی و عملیِ خود درصدد تجدید حیاتِ تفکر دینی در جهان اسلام برآمد. با وجود نقدهایی که ممکن است بر عملکرد سید جمال وارد باشد، شکی نیست که وی با انتقال آموزه‌ها و افشاگری‌های خود نه تنها توانست جهان اسلام را از خواب غفلت بیدار کند و آن‌ها را برای مبارزه با جهل، خرافه‌گرایی، استبداد و استعمار آماده کند، بلکه یکی از بزرگ‌ترین روشنفکرانی است که مبارزه با استعمار، استبداد و بی‌عدالتی در سطح جهانی را به متفکران مبارز مسلمان و غیرمسلمانِ هم‌عصرِ خود و پس از خود آموخت. اساساً تمامیِ جنبش‌های اسلامیِ معاصر، و حتی برخی جنبش‌های ناسیونالیستی در جهان اسلام، متأثر از آموزه‌های سید جمال بوده‌اند. با توجه به شرایطِ کنونیِ جهان اسلام در برهه‌ی کنونی تاریخ، که اسلامِ حقیقی مورد فراموشی قرار گرفته یا تعابیر و تفاسیرِ نادرستی از آن در کشورهای اسلامی صورت می‌گیرد، و نتیجه‌ی آن هم کم‌رنگ شدن دین در حوزه‌های فردی و اجتماعی، یا برجسته کردنِ آموزه‌های سیاسی در برابر آموزه‌های فکری و فرهنگی اسلام است، آموزه‌های سید جمال همچنان می‌تواند برای رهایی جهان اسلام از گردابِ استبداد، جهل، تعصب‌مداری، خرافه‌گرایی، عقب‌افتادگی و توسعه‌نیافتگی و دست‌یابی به یک جامعه‌ی توسعه‌یافته و متعالی مفید و کارگشا باشد.