مترجمان وشارحان کاشانی نهج¬البلاغه (سده¬های ششم تا دهم هجری)

چکیده مقاله

 مترجمان وشارحان کاشانی نهج­البلاغه (سده­های ششم تا دهم هجری)

مرتضی امامی(نویسنده مسئول)

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه کاشان. کاشان. ایران.

emami@kashanu.ac.ir

مقدمه

سنت ترجمه و شرح نویسی بر متون معتبر دینی از قدیم­الایام رایج بوده است. شرح نویسی بر نهج­البلاغه هم از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده است. محققان، قرن ششم را دوران رکود علمی شیعی برشمرده­اند. اما در همین قرن، شکوفایی شرح­نویسی بر نهج­البلاغه با این اهداف اتفاق افتاده است:  ۱. حفاظت از میراث شیعی، ۲. توضیح‌ واژگان‌ دشوار، ۳. شرح‌ مبانی‌ کلامی و فلسفی‌، ۴. تبیین‌ حوادث‌ تاریخی‌، ۵. ذکر نکات‌ ادبی‌ و بلاغی، ۶. گسترش‌ معنویت، ۷. نقد آراء شارحان‌ پیشین، ۸. نقد و بررسی‌ اسنادی‌ احادیث.

کاشان در سابقة تاریخی خود در قرن­های ششم تا دهم، حوزة مهمی در بسط و ترویج معارف نهج­البلاغه بوده است. عالمانی چون سیدابوالرضا ضیاءالدین، فضل­الله حسینی راوندی، قطب­الدین راوندی و مُلا فَتح‌الله کاشانی. سید فضل­الله راوندی و قطب­الدین راوندی جزو اولین کسانی هستند که به عنوان نخستین مترجمان نهج­البلاغه شهرت یافته­اند. شرح نهج­البلاغه ابوالرضا راوندی در قرن ششم اولین شرح نهج­البلاغه است. کتاب «منهاج البراعه» قطب راوندی در همان قرن و «تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین» مُلا فَتح‌الله کاشانی در قرن دهم، مستند دیگر شروح نهج­البلاغه در سایر قرون بوده است. منهاج البرائة قطب راوندی در انتقال اندیشه­های کلامی شیعی و در بسط و ترویج حکمت، مورد استفاده دیگر شروح بوده است. کتاب تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین  ملا فتح­الله کاشانی هم نخستین شرح­ فارسی نهج­البلاغه را نگاشته است که نقش بسیار ی در شکوفایی تمدن اسلامی  داشته است.

مواد و روش­ها

این مقاله با رویکردی توصیفی، تحلیلی به بررسی آثار و شرح­حال مترجمان وشارحان نهج­البلاغه پرداخته است. بررسی تطبیقی با روش کتابخانه­ای را در فاصله قرن­های ششم تا دهم هجری با تأکید بر شارحان کاشانی پرداخته است. بدین منظور از منابع و نسخ قدیمی و خطی موجود در کتابخانه ی آیت الله مرعشی نجفی استفاده شده است. منابع خطی شامل دو کتابت از نسخة «ابن بلکو»[1] و نسخة شمارة ۱۲۸۶۴ کتابخانة آستان قدس رضوی. نسخة - ابن نازویه قمی – که نسخه­ای از الاستبصار شیخ طوسی را نیز در سال ۵۶۹ کتابت کرده است.[2] نسخة دوم نهج­البلاغه ابوالرضا راوندی که مشتمل بر اضافاتی در بخش های مختلف است.[3] آثار دانشمندان مشهوری که در سده­های ششم تا دهم هجری بر نهج­البلاغه شرح نوشته و از متقدّمان شمرده می­شوند؛ نظیر: قاضی عبدالجبار معتزلی(۳۵۹-۴۱۵ ق)، سید فضل­الله راوندی(م ۵۷۰ ق)، قطب­الدین راوندی(م ۵۷۳ ق)، ابن ابی­الحدید(۵۸۶-۶۵۶ ق)، ابن­میثم بحرانی(۶۳۶- ۶۹۹ ق)، علامة حِلّی(۶۴۸-۷۲۶ ق)، ملا­فتح­اللّه کاشانی(م ۹۸۸ ق). از متأخرانی هم که بر نهج­البلاغه شرح و یا فهرست نوشته­اند استفاده شده است؛ نظیر: سیّد حبیب­اللّه خوئی(م ۱۳۲۴ ق)، ملاصالح قزوینی(م ۱۲۷۱ ق)، محمّد عبده (م ۱۳۲۳ ق)، محمد حسن نائل میرصفی(م ۱۹۳۵ م). با تحلیل و بررسی تطبیقی این منابع، نحوة اعتبار شروح نخستین نهج­البلاغه توسط عالمان کاشانی در قرن­های ششم تا دهم به دست آمد.

نتایج و یافته­ها

 نتایج و یافته های این مقاله عبارتند از: ۱. اولین شرح نهج­البلاغه [با توجه به شرح­های مختصر لابلای سطور]، متعلق به ابوالرضا فضل­الله کاشانی است، ۲. شروح قطب راوندی و ملا فتح­الله کاشانی نقش مؤثری در بسط و ترویج آموزه­های حکمی، ادبی و بلاغی قرن­های ششم تا دهم داشته­اند.

نتیجه­گیری

شرح نویسی همواره نقش بسیاری در شکوفایی تمدن اسلامی  داشته است. شهرکاشان به دلیل داشتن عالمان بزرگی چون سید ابوالرضا فضل­الله راوندی، قطب­الدین راوندی و مُلا فَتح‌الله کاشانی در حوزة نهج­البلاغه نقش چشمگیری داشته است. در قرن­های ششم تا دهم، با وجود محدودیت­های سیاسی، شهر کاشان حوزة مهمی در بسط و ترویج معارف نهج­البلاغه بوده است. شرح نهج­البلاغه ابوالرضا راوندی در قرن ششم، نخستین شرح نهج­البلاغه است زیرا توضیحات کوتاه او در لابه­لای سطرها به منزلة شرح است. منهاج البرائة قطب راوندی هم  در قرن ششم، در انتقال اندیشه­های کلامی شیعه مورد توجه دیگر شروح بوده است. سید فضل­الله راوندی و قطب­الدین راوندی به عنوان نخستین مترجمان نهج­البلاغه شهرت یافته­اند. پایه های شرح نویسی توسط سید فضل­الله راوندی و قطب­الدین راوندی در قرن ششم نهاده شد.

در قرن ششم شارحان برجسته­ نهج­البلاغه وجود داشته­اند. بیهقی کیدری، وبری خوارزمی، فخرالدین رازی، صاغانی، ابن ابی­الحدید، ابن میثم بحرانی و در قرن هفتم، علامه حلی، تفتازانی، ابن عتایقی، الهی اردبیلی از جمله این شارحان هستند. در قرن دهم کتاب ارزشمند «تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین» به عنوان نخستین شرح­ فارسی نهج­البلاغه توسط ملافتح­الله کاشانی تالیف گردیده است. ملا­فتح­الله کاشانی در شرح خویش کوشیده است تا با استفاده از شرایط سیاسی دوران خویش، به گسترش معارف نهج­البلاغه و توسعة آن بپردازد.

کلید واژه: نهج­البلاغه، شارحان و مترجمان کاشانی، سیدفضل­الله راوندی، قطب راوندی، ملافتح­الله کاشانی.

منابع

قرآن کریم

آقابزرگ‌ تهرانی، محمدمحسن. ۱۴۰۸ق. الذّریعة إلى تصانیف الشّیعة. محقق: علینقی منزوی، قم: اسماعیلیان.

ابن أبی الحدید، عبدالحمید. ۱۹۵۹م.  شرح نهج­البلاغه. قم: کتابخانه آیت­الله نجفی مرعشی.

افندی، عبدالله. ۱۴۱۵ق. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: کتابخانه آیت­الله نجفی مرعشی.

امین، سید محسن. ۱۴۲۱ق. أعیان الشیعة، تحقیق: حسن امین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.

پاک نیا، عبدالکریم. ۱۳۷۹ش. نگاهی به ترجمه­های فارسی نهج­البلاغه. نشریه فرهنگ کوثر، شماره ۴۶ صص ۷۶-۸۰.

بحرانی، سیدهاشم. ۱۴۳۰ ق. محقق: محمد عیسی آل مکباس،  بیروت: دارالمحجه البضاء.

بحرانی، میثم ابن علی. ۱۳۷۹ق. شرح نهج البلاغه. تهران: نشرالکتاب. چاپ دوم.

بروجردی، مصطفی. ۱۳۸۰ش. نگاهی به شرح های نهج البلاغه، فصلنامه قبسات. شماره ۱۹: صص ۱۲۶-۱۳۷.

بنیاد دایرةالمعارف اسلامی. ۱۳۶۲ش. دانشنامة جهان اسلام. تهران: انتشارات بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.

بیهقی، علی بن زید. ۱۴۰۹ ق. معارج نهج­البلاغه. محقق: محمدتقی دانش‌پژوه. قم: ناشر کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) چاپ اول.

جهان­بخش، جویا. ۱۳۸۵ش، الدیباج الوضى، شرحى بر نهج‌البلاغه از نیمة نخست سده هشتم، سفینه: شماره 10، صص179 - 188.

حسینی اشکوری، سید أحمد. ۱۴۱۴ ق. تراجم الرجال، قم: کتابخانة آیة­الله­العظمى مرعشی نجفی.

دانش پژوه، محمدتقی. ۱۳۵۳ ش. فهرست میکروفیلم­های کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.

دبیری­نژاد، بدیع­الله. ۱۳۸۴ش، سلاجقه و گسترش ادب فارسی، نشریة چشم انداز، ارتباطات فرهنگی: شماره ۱۷، صص۵۷-۶۰.

رصافی، محمد. ۱۳۸۶ش. ابن میثم و شرح نهج البلاغه، میثاق امین(فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب): شماره۴، صص129- 163.

زیدان، جرجی. ۱۳۸۴ش. تاریخ تمدن اسلام، ترجمة: علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.

سازمان اوقاف و امورخیریه. ۱۳۷۸ش، ابن عتایقی، مجلة‌ وقف‌ میراث‌ جاویدان‌(ویژة نهج­البلاغه): شماره‌ ۲۵ و ۲۶ صص‌ ۹۷-۹۸.

ستار، حسین. ۱۳۸۸ش. پژوهشی در زندگی و آثار ملا فتح‌الله کاشانی، مجلة کاشان­شناسی: دوره۴، شمارة ۱، صص ۱۸۱-۲۱۲.

سمعانی، عبدالکریم. ۱۳۸۲ ق، الأنساب، محقق: عبدالرحمن، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیه.

شفیعی، محمد. ۱۳۴۹ش. مفسران شیعه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

عطاردی قوچانی، عزیزالله. ۱۳۷۳ش، علمای خراسان و نهج البلاغه. تهران: انتشارات عطارد.

علامة حلى، حسن بن یوسف. ۱۴۰۲ق. رجال العلامة الحلی، مصحح: محمد صادق‌ بحرالعلوم، قم: انتشارات الشریف الرضی.

علامة مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳ق، بحارالانوار، محقق: سید إبراهیم میانجی، محمد باقربهبودی، بیروت: دارالاحیاء التراث.

غلامعلی، احمد. ۱۴۰۰ش، شناخت­نامة نهج­البلاغه، تهران: انتشارات سمت، چاپ هشتم.

قاسمپور، محسن و سلامی، محمد. ۱۳۹۸ش، نقش سید ابوالرضا راوندی در گسترش میراث حدیثی شیعه، دوفصلنامة علمی کاشان شناسی، شماره ۱۴(پیاپی۲۲)، صص ۵۵-۸۰. Doi :10.22052/1.14.55

قاسمپور، محسن، ۱۳۸۴، قطب راوندی و شرح نهج­البلاغه، دوفصلنامة علمی کاشان­شناسی، شمارة اول، صص ۱۰۳-۱۱۵.

قطب­الدین راوندی، سعیدبن هبه­الله. ۱۳۶۴ش، منهاج­البراعه فی شرح نهج­البلاغه، قم: کتابخانة آیت­الله مرعشی نجفی.

قطب الدین راوندی. ۱۳۸۷ق، شرح نهج­البلاغه. قم : نشر مؤسسة فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

کاشانی، حبیب‌الله، و کاشانی، ابوالقاسم. ۱۳۷۸ش. لباب­الألقاب فی القاب­الأطیاب. تهران:  نشر کتابفروشی بوذرجمهری مصطفوی.

کسری دهکردی، فرشته و بهارزاده پروین. تابستان ۱۳۹۵ش، تنوع گونه­های حدیث­نگاری نزد ایرانیان قرن ششم، دوفصلنامة حدیث پژوهی، سال هشتم، شمارۀ پانزدهم، صص ۱۴۳-۱۷۶.

مؤسسة آیة حیات، جمعی از نویسندگان. ۱۳۷۹ش، آشنایی با نهج­البلاغه، انتشارات مؤسسة فرهنگی آیة حیات.

محدّث نوری، حسین. ۱۴۰۸ ق. خاتمة مستدرک الوسائل، قم: مؤسسة آل­البیتb لإحیاء­التراث.

مدرس تبریزی، محمدعلی. ۱۳۶۹ش، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران: کتابفروشی خیام.

مسعودی خمینی، عبدالهادی. ۱۳۹۱ش، در پرتو حدیث، قم: دارالحدیث.

موسوی خوانساری، محمدباقر. ۱۳۹۰ش، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات،  قم: اسماعیلیان.

مهدوی دامغانی، محمود. ۱۳۷۹ش، جلوة تاریخ در شرح نهج­البلاغه، تهران: نشر نی.

ن‍راق‍ی‌، ح‍س‍ن‌. ۱۳۴۵ش، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی.

نفیسی، سعید. راستکار، فخری. حائری، عبدالحسین.۱۳۹۰ش. فهرست نسخه­های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران : انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی.