گونه‌شناسی گفتارهای قالبی در چرند و پرند دهخدا

چکیده مقاله

گفتار قالبی‌شده بخشی از یک زبان است که می‌تواند حامل معانی و مصادیق متعددی باشد. گفتارهای قالبی‌شده معمولاً به‌صورت ضرب‌المثل، کنایه، اصطلاحات ‌و زبان‌زدها و بیشتر در زبان محاوره‌ به‌کار می‌روند و نقش مؤثری در ارتباط‌های اجتماعی و گسترش زبان از لحاظ ساختاری و مفهومی دارند و بخشی از هویت، فرهنگ و تاریخ هر جامعه هستند که شناخت آن‌ها موجب شناخت بهتر فرهنگ، زیرساخت‌ها و تحولات زبانی هر جامعه زبانی می‌شود و تحلیل آن‌ها در یک متن نیز موجب شناخت بهتر زوایای پنهان و سبک آن متن می‌شود. در مقالات دهخدا، گونه‌های مختلفی از گفتارهای قالبی وجود دارد که در بطن هر یک از آن‌ها، مفاهیم عمیق اجتماعی، فرهنگی و زبانی نهفته است که شناخت آن‌ها به شناخت سبک و زبان مقالات دهخدا و جامعۀ روزگار او کمک می‌کند. هدف از پژوهش حاضر که با روش کیفی (تحلیلی ـ توصیفی) انجام می‌شود، تحلیل و بازشناسی گونه‌های قالبی‌شده در چرندوپرند دهخدا در سه دسته ضرب‌المثل، کنایه، اصطلاحات‌ و زبان‌زدهاست. این پژوهش به منظور بررسی کاربرد این ساخت‌ها در چرندوپرند و تأثیر آن‌ها بر زبان و سبک این مقالات انجام می‌شود. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که دهخدا با استفاده از این ساخت‌های قالبی، اوضاع و شرایط جامعۀ خود را ترسیم کرده و مطالبش را با سرعت و در عین حال به‌صورت فشرده و عمیق به مخاطب منتقل کرده است. استفاده از این ساخت‌ها موجب شده تا نثر چرندوپرند به زبان محاوره‌ای نزدیک شود. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که اصطلاحات ‌و زبان‌زدها (220 مورد)، کنایه (81 مورد) و ضرب‌المثل (51 مورد)، به ترتیب پرکاربردترین گونه‌های ساخت‌های قالبی در مقالات دهخدا هستند.