بازیابی مفهوم و قلمرو نسخ در تفاسیر تبیان و مفاتیح الغیب

چکیده مقاله

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می‌دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، کتابِ خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می‌شود. امام فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند. مواجهه با نسخ از سوی این دو مفسر بویژه با مد نظر قراردادن انگاره فردی مانند ابومسلم اصفهانی _ به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ_در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمه تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می‌شمرد اما فخر رازی در تفسیر مفاتیح الغیب همراه با ذکر اقوال درباره‌ی نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه‌ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی معتزلی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن امام فخر غیر قابل انتظار می‌نماید. به نظر می‌رسد امام فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره ای موارد، در حوزه نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.