سیمای دوگانه ابلیس در آثار حکیم سنایی

Abstract

بر حسب آیات متعدد قرآن کریم، ابلیس از دستور خداوند مبنی بر سجده در برابر آدم استکبار ورزید و سرپیچی کرد، در نتیجه، مورد لعنت حق تعالی قرار گرفت، ولی به او اجازه داده شد که تا رز قیامت به اغوا و تسویل بندگان بپردازد. بر اساس آموزه مذکور، جمهور مسلمین او را مجرم شمرده و همواره بر او لعنت فرستاده و از شرّ او استعاذه جسته اند، ولی تعدادی از پیشروان عرفان مکتب سکر به ویژه حلاج، عین القضاه و احمد غزالی برای ابلیس سیمایی عاشقانه ترسیم کرده اند و سجده نکردنش را ناشی از غیرت عاشقانه توحیدی او دانسته و ابلیس را تا مرتبه سید و سرور موحّدان برکشیده اند. این مقاله، سیمای دوگانه ابلیس را در آیینه سخنان حکیم سنایی ترسیم و با آیات قرآن، احادیث و سخنان عارفان و پیشروان فرق مهم کلامی، مقایسه می کند و در صدد اثبات این مدعاست که نگاه حکیم غزنوی در مورد ایمان یا کفر، و اجبار یا اختیار ابلیس با نظرگاه اشاعره و معتزله فاصله بسیار دارد و با موقف مرجئه، همسویی بیشتری نشان می دهد