ناوگان دریایی هخامنشی: رویکردی باستانشناختی

چکیده مقاله

ادبیات علمی دربارۀ نیروی دریایی بزرگ هخامنشی عمدتاً مبتنی بر روایات تاریخی نویسندگان یونانی است که به ذکر کشمکش¬های سیاسی هخامنشیان و یونانیان در دریای مدیترانه و اژه می¬پردازند. گزارش¬های این نویسندگان دارای اطلاعات متناقض و نادقیقی است و به برداشت¬های مختلفی دربارۀ چگونگی ناوگان هخامنشی و عملکرد آن می¬انجامد. از سوی دیگر مدارک اداری هخامنشی بویژه الواح به دست آمده از بابل فعالیت¬های گسترده شاهان هخامنشی در زمینه ساخت و ساز کانال¬های آب و اتصال رودهایی مانند دجله و فرات با کارون و کرخه را از طریق کانال¬کشی و کرانه نوردی در خلیج فارس را نشان می¬دهند. هدف این پروژه¬ها تسهیل و گسترش فعالیت¬های تجاری و در صورت ضرورت نظامی بود. اما این اسناد نیز به جز اطلاعاتی محدود درباره قایق ها، توصیف یا مدارک خاصی درباره ناوگان دریایی و کشتی¬های هخامنشی ارائه نمی دهند. بنابراین از راه¬های پرکردن این خلأ استفاده از شواهد و مدارک باستان¬شناسی است. از آنجا بقایایی از کشتی¬های هخامنشیان در بررسی¬ها و کاوش¬های باستان¬شناسی انجام شده در سراسر قلمرو آنان کشف نشده و در دست نیست مطالعه نقش آنها بر روی آثار به دست آمده هخامنشی به خصوص سکه¬ها و مهرها می¬تواند گزینۀ جایگزین و مناسبی باشد. پژوهش حاضر به همین مسأله اختصاص دارد و نقش ناوگان هخامنشی را بر سکه¬های ساتراپی-ها و اثرمهرهای هخامنشی از تخت¬جمشید، بابل و آسیای صغیر بررسی می¬کند. آنچه از این نقش¬ها در دست است بر اساس سبک هنری دورۀ هخامنشی دارای حالتی نمادین بوده و اقتدار هخامنشیان در دریاها را نشان می¬دهد. با این حال با بررسی دقیق¬تر این نقش¬ها شباهت کشتی¬ها با نمونه¬های آشوری-فنیقی، مصری، هندی و یونانی نشاندهندۀ شباهت آنها به نوع تریرم یونانی دریای مدیترانه است اما شواهدی هم هست که نشان می¬دهد که کشتی¬های خلیج فارس از نوع دیگری بوده¬اند. این نوع کشتی¬ها از نوع بادبانی بوده و اثر قایق بابلی در این زمان شباهت بسیاری با نوع هندی داشته و درمجموع نشانگر این واقعیت است که ناوگان هخامنشی در حوزۀ مدیترانه کاربرد داشته است.