ویژگی های ساختاری و نمادین توغ ایرانی

چکیده مقاله

توغ علمی است که از آسیای میانه وارد ایران شده و در تشکیلات نظامی و سپس مجامع آیینی به ویژه آیین های محرم به کار رفته است. در دوره صفوی به اقتضای شرایط فرهنگی ساختار و محتوای آن تغییر و از انواع غیر ایرانی آن متمایز گشت. در این دوره توغ به شکل گیاهی تصویر شده که دو یا چندین اژدها آن را احاطه کرده است. به جز آن از اواخر سده یازدهم به جای سر توغ برنجی ضخیم، سرتوغ و تیغه نازک فولادی در آن به کار رفته و بر آن نقوش گل بوته و به ظرافت مشبک کاری شد و چند دهه بعد کتیبه های مشبک کاری، مزین به نقوش ظریف اسلیمی، جایگزین آن شد. ساخت توغ ایرانی تا اوایل دوره قاجاری نیز ادامه داشت اما پس از آن به کلی فراموش شد. دلایلی چند نشان می دهد که توغ ایرانی در واقع نماد عنصری نباتی است که مار یا اژدرهایی از کنار آن برخاسته اند. این عنصر در اساطیر و نمادهایی که محتملا خاستگاه توغ و هنر ایرانی بوده اند نیز قابل ملاحظه است، چنان که در نمادپردازی های فرهنگ های باستانی چین، آسیای غربی و ایران، درخت- مار در کنار هم قرار گرفته اند و علی رغم نگاه دوگانه مثبت و منفی به نقش مار، می توان آن را به عنوان محافظ درخت حیات تشخیص داد.