نخستین تبیین احوال و مقامات عرفانی در مناجات «خمسه عشره»

چکیده مقاله

که مفهوم مقامات و احوال سلوک برای اولین بار در اسلام توسط چه کسی مطرح شد. برخی از محققان بر آنند که این مبحث اولین بار در تعلیم امام صادق مطرح شده است. ادعای ما در این مقاله این است که مناجات خمسه عشره که از امام علی بن حسین(ع) بر جای مانده است اولین طرح مقام و احوال در جهان اسلام است. بنابر این پس از مروری بر مفهوم حال و مقام، در سه محور به اثبات این مدعا می پردازیم، بخش اول به سابقه انتساب مبحث مقامات به ائمه شیعه- امام علی و امام جعفر صادق(ع)، بخش دوم و اصلی معرفی و تبیین مناجات خمسه عشره به عنوان مناجاتی واجد ساختار مقامات عرفانی و سوم مقایسه بسامد واژگانی این مناجات با دیگر ادعیه عرفانی ائمه معصوم و همچنین مقایسه اجمالی این واژگان با اصطلاحات به کار رفته توسط زهاد و صوفیه سده اول و دوم. ماحصل بررسی ما این است که هم صحت انتساب مناجات خمسه عشره به امام اطمینان بخش است و هم ساختار این مناجات مبتنی بر ترقی روحی عارف و طی مقامات عرفانی است، پس امام علی بن حسین(ع) مقامات سلوک را برای اولین بار در جهان اسلام تبیین نموده اند.