بازنمود تحولات فرهنگی درمناسک عزاداری زنانه

چکیده مقاله

مبتنی بر سپهر تئوریک برگرفته در این پژوهش مناسک عزاداری زنانه ب ه عنوا ن مکانیزم های انطباقی با شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه در سطح وسیعی از مطالع ه اکتشافی شامل مرور اسناد تاریخ ی، مشاهده مستقیم 30 مجلس عزاداری زنانه در مناطق شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تهران و 360 مصاحبه نیمه ساخت یافته کوتاه با محوریت متغیرهای س ن، تحصیلات، شغل، درآمد و انگیز ه های شرک تکنندگان در دو مقطع زمانی قبل و بعد از انقلاب مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفت. یافته های اسنادی حکایت از آن داشت که در گستره طولانی تاریخ – از عصر صفویه تا سال های پایانی حکومت به اصطلاح مدرن پهلوی نقش و هویت زن در مناس ک مذهبی به واسطه موقعیت حاشی ه ای وی در جامعه در محاق ب ی توجهی بوده و در کمتر گزارش یا تحلیلی بدان پرداخته شده اس ت. به هر روی مناسک عزاداری زنانه به عنوان یکی از تجلیات کنش اجتماع ی، چنانچه مک لولین یادآو ر م یشود، در نسبتی وثیق با زمین ههای فرهنگی و اجتماعی بازنمای م وقعیت حاشی ه ای زنان در دوران پیش از انقلا ب است. در واقع جای یکه ذهنیت فرهنگی مسلط زن را چه به واسطه فروتر انگاشتن توان جسم ی، روحی و عقلی وی نسبت به مرد و چه به واسطه ماهیت غیرمذهبی حکومت کارگزار عرص ه خصوصی تعری ف می کند و قاعده مسلم دوگانه مردان ه/زنانه بر ای مجالس مرد انه ومرد انه /زنانه الویت اجتماعی- فرهنگی قائ ل م یشود، مجالس مذهبی زنانه با وجود گست ره محدود خو د، تنها به عنوان نوعی فرصت و مکانیزم تجر به عر صه عمومی محسو ب م یشد که به نوب ه خود کارکردهای انطباقی متعددی از جمله امکان فعالیت اجتماعی مشرو ع، یادگیری اجتماع ی، تقویت همبستگی گروهی را برای آن ها تحقق می بخشیده است. اما محوریت هویت انسانی در سرما یه کلامی اندیش ه پردا ز ان انقلاب اسلامی از جمله آیت اله مطهر ی، دکتر شریعتی و امام خمینی (ره) و سپس تحقق چنین هویتی در جریان مبارزه علیه حکومت مستقر که به نو به خود هم اعتماد به نفس زنان را در تجرب ه خلاق عرصه عمومی افزایش داد و هم نوی دبخش گشایش مشروع عر صه عمومی به روی آن ها و در نتیجه فرصتی برای حرکت از حاشیه به متن جامعه بود، بسترهای اجتماعی و فرهنگی نوپدیدی برای ابعاد فرد ی، خانوادگی و اجتماعی زندگی زنان از جمله مناسک م ذهبی فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات / سال هشتم/شماره 26 / بهار 1391 250 آن ها فراهم نمو د. مبتنی بر دیدگاه برگ ر، این تحولات ر ا م یتوان به منزله تغییر در نیازها و تقاضاهای گروهی از زنان از مناسک عزاداری و متعاقب آن تغییر در شیو ه، محتوا و ساختار عرضه این مناسک دانست. به بیان دیگ ر، از اواسط د هه هفتا د، به موازات تغییر ساختار های اقتصاد ی، اجتماعی و فرهنگی که ب هویژه در حو زه زنان تشخصی ویژه داش ت، فضای فرهنگی جامعه ب ه تدریج نوعی خلاقی ت، تنوع پذیری و فردگرای معرفت شناختی را در سامان کن ش های اجتماعی از جمله مناسک عزاداری زنانه تجربه کرد. چنانچه یافته های کاظمی پور( 1382 ) و رحمانی( 1384 ) نیز تأیید م یکنند، تضعیف کارکردی هیئت ها و مجال س سنتی در تثبیت و تقویت اعتقادات، تأمین آرامش روحی و پاسخگویی به نیازهای معنوی نسل جدید مؤمنان و پیدایش اشکال جدید هیئت های مذهبین زنانه همه بازنمای تغییر در انتخاب های سبک زندگی زنان و تلاش آگاهانه آن ها ب رای بازسازی تجرب ه دینی خود مبتنی بر فعالیت و خلاقیت فردی و گروه ی م یباشد. در واقع جای یکه شک ل، محتوا و ساختار عرضه شده در هیئت های سنتی به دلیل مشخص ه هایی چون نخب هگرایی، ابتناء بر هنجارهای مرسوم و جاافتاده اجتماعی- فرهنگی، ثبات و استمرار، نه با تقاضای گر وهی از زنان جوان و میانسا ل، به طور عمده خانه دار و دارای تحصیلات متوسط برای فهم آسا ن، اهمیت به جنب ه های زیبای ی شناختی، شورانگیزی و هیجا نخواهی و نه با نیا ز شناخ تی و معرفتی زنان جوان و عموماً با سطح بالای تحصیلا ت و شاغل که هریک به نحوی تح ولات فرهنگی جام عه مدرن شهری را تجربه نمود ه اند، تناسب نداشته اس ت، کارکرد های انطباقی و هوی تبخش مناسک مذهبی ب هویژه در مقابل هنجارهای مستقر دین رسم ی، آن گونه که یینگر و اوداا تصری ح م یکنند، در قالب اشکال نوین و فردگرای کنش مذهبی زنان در هیئت های عام هپسند و معرفت گرا متناس ب با نیاز و ذائق ه فرهنگی آن ها برای تحقق بخشیدن به وجه احساس ی، زیبایی شناختی، شورانگیزی و هم هفهمی در تجر به دینی و یا رجحان وجه عقل ی- استدلالی و شناختی متون دینی اعم از قرآ ن، نه جالبلاغ ه، ادعیه و مناجات، تأثیر و تأثر شک ل، محتوا و ساختار مناسک عزاداری زنانه و تح ولات فرهنگی زمینه را به روشنی عیان می کند.