بررسی عوامل فرامتنی و درون‌متنی مؤثر بر ذوق ادبی در چهار مقاله و لباب‌الألباب

Abstract

معیار و سلیقۀ هنری در هر زمان درحال تغییر و دگرگونی است. تذکره‌ها چکیدۀ نگاه و ذوق مخاطب به شمار می‌روند که همانند آیینه بازتاب‌دهندۀ تحول معیارهای ذائقۀ ادبی در هر زمان‌اند. با تحلیل این آثار در دوره‌های مختلف می‌توان شیوة شکل‌گیری و جهت‌دهی به ذوق و تحول سلیقۀ ادبی در هر دوره را به‌خوبی نشان داد. با بررسی چهار مقاله و لباب‌الألباب از نظرگاه جامعه‌شناسی ذوق ادبی مشخص شد، خاک و زمینۀ اجتماعی و وسایل انتخاب، از عوامل مهم جهت‌دهی به ذوق ادبی زمان از دید صاحبان این دو تذکره است. از نگاه صاحبان این دو تذکره، سود و منفعت دوسویۀ ارباب قدرت و هنر برای جاودانگی و حفظ و بقای نام یکدیگر، همکاران هنرمند، آشنایی شخصی هنرمندان نورسیده با نویسندگان و هنرمندان مشهور و نقد ادبی از مهم‌ترین عوامل فرامتنی شکل‌دهنده به سلیقه‌های هنری به شمار می‌روند؛ موازنه و مقایسۀ شاعران، رعایت تناسبات لفظی و معنایی همراه با اغراق، از ویژگی‌های بارز درون‌متنی نقد ذوقی در تذکره‌های یادشده است. طبقۀ اجتماعی هنرمند، آینگی شکوه قدرت و فضل‌گرایی و هنرگرایی، معیارهای ارزش‌آفرین فرامتنی و بدیهه‌سرایی، ایجاز و استفاده از صنایع و آرایه‌هایی که فلسفۀ وجودی آنها برانگیختن حس اعجاب در مخاطب است، از مصداق‌های زیبایی درون‌متنی در تذکره‌های مدّنظر به شمار می‌آید.