حرفی از هزار «آن» شعر حافظ (کاربردشناسی و معنی‌شناسیِ واژة «آن» در شعر حافظ)

Abstract

بی‌گمان حافظ شیرازی از بلندآوازه‌ترین شاعران زبان فارسی است؛ اما هنوز همة راز و رمزها و علل و عوامل این شهرت و مقبولیّت، با وجود پژوهش‌های شایسته و فراوان، کشف و بیان نشده است و همچنان پژوهشگرانِ حوزه‌های مختلف ادبیات و عرفان، به‌ویژه با روش‌ها و رویکردهای جدید نقد ادبی و سبک‌شناسی در این راه می‌کوشند. در این مقاله، با شیوه‌ای توصیفی ـ تحلیلی یکی از خلاقیت‌ها و ظرایف زبانی و معنایی شعر حافظ بررسی می‌شود و ابعاد و نکته‌های ناگفته‌ای از آن کشف و بازنمایی خواهد شد. نگارنده در این پژوهش می‌کوشد تعبیر و اصطلاح «آن» را در شعر حافظ کاربردشناسی و منظورشناسی کند و با دو رویکرد صورتگرایی و تأویلی، رفتارها، خلاقیت‌ها و مقاصد شاعر را از کاربرد «آن» بررسی کند. نگارنده ضمن اشاره به کاربردهای «آن» در دستور زبان (ضمیر و صفت اشاره)، بیشتر به مفاهیم اصطلاحی و عرفانی «آن» در زبان عارفان و به‌ویژه غزلیات حافظ توجه دارد و به‌طور خلاصه و در حد توان تبیین می‌کند که چگونه واژة نشان‌دار «آن» در شعر حافظ می‌تواند معانی و کارکردهای مختلف هنری و زیباشناختی‌ای داشته باشد که پیشتر بیان نشده است. از نتایج عمدة این پژوهش آن است که واژة «آن» در شعر حافظ به اغراض مختلفی به کار رفته و با هنر ایهام و ابهام، توسع معنایی یافته است؛ درواقع از این راه، ایجاز و انسجام شعر افزایش یافته و به تفخیم و تعظیم معانی کمک شده است.