ضرورت بازتحلیل نظریه‌مند شعر فارسی با رویکرد سبک‌شناسی کلامی (نمونه: مؤلفة امکان رؤیت خداوند در شعر نظامی گنجوی)

چکیده مقاله

فرهنگ ایرانی اسلامی ما در طول ادوار روشن و تاریک خود، دست‌خوش تغییرات نظریه‌مند ازسوی دو اَبَرجریان تصوّف و کلام اسلامی بوده است. علم کلام که با انگیزة مستدل‌ساختن اصولِ دین، پای در زندگی انسانِ ایرانی نهاده بود، همة ابعاد فرهنگ ایرانی را از سیاست و شعر و ادبیات و ... در تأثیر و سیطره خود قرار داد. خراسان بزرگ و ماوراءالنهر قدیم که مهد و میزبان کلان‌فرقه‌های جبریه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، حشویه، مشبهه، کرّامیه، مرجئه و فِرَق شیعه بود، به‌ویژه تا قرن‌های چهار و پنج به معرکه‌ای برای منازعات مذهبی و تشتت آراء مبدّل شده بود. این منازعات مذهبی که گسترة عظیمی از صف‌آرایی‌های برون‌فرقه‌ای و درون‌فرقه‌ای را دامن می‌زد،‌ به‌تدریج در ذهن و زبانِ شاعران ایرانی نمود یافت و طیف رنگارنگی از باورهای نظریه‌مند را در شعرشان پدید آورد. متأسفانه مطالعات کلامی صورت‌گرفته در ادبیات فارسی تا روزگار ما از کلّی‌گویی‌های کلامی و پیش‌داوری‌ها مبرّا نبوده است. نویسندگان در این نوشتار برای پرهیز از کلّی‌گویی‌ها و نشان‌دادن انحراف از معیارهای اعتقادی فِرَق در شعر فارسی، «سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی» را معرّفی و پیشنهاد می‌کنند. از این نظر، مؤلفة اعتقادی «رؤیت خداوند» در بین فِرَق اسلامی را به بن‌مایه‌های فکری جزئی‌تری تقسیم کرده‌اند و ضمن بررسی تطبیقی عقاید فِرَق کلامی دربارۀ رؤیت، رابطة نظریه‌مند واژگان نشان‌دار و معنادار را در شعر حکیم نظامی با دو لایة دستوری و بلاغی نشان داده و مواضع کلامی حکیم نظامی را در حوزة «رؤیت خداوند در معراج» با عقاید ابوالحسن اشعری هم‌سو دانسته‌اند.