نگاهی به سنایی از منظر جبر و اختیار با نظریۀ «وحدت عشق»

Abstract

بشرازپیش بامبانی پیچیدۀکلامی وفلسفی،چون:جبرواختیار،برخوردداشته وبه مفاهیمی ازآن،دست یافته است. این جستارنیز«جبرواختیار»را«جدلی الطرفینی»یافته،که باروش تفسیری، نظریه های:«جبرواختیارمطلق»،«مجبورِمختار»، «جبرِاختیاری»، «مسخّرِمختاری»، «اقدام(اختیار)کسب ولطف الهی(جبر)»،«ازاختیـارتـااختیـار=جبرهای:جزئی،تیقن،تخلّق وجبرکلی/تحقیق»و...راتحلیل کرده وبرای فرجام دادن به این بحثِ پایان ناپذیر،راه میانه ای را پذیرفته، تا از بد سرانجامی نیزرهایی یابد.زیرا ازدیدگاه بینابین،باورمندبه جبروتفویض،کافرومشرک بوده وازسویی انسان،ازمنظر عملی وبینش نظری میانه(اَمرٌبینَ الأَمرَینِ)وبه تاییدمنطقی،به هردومسأله نیازمندبوده که گاهی بدین(جبر) ،گاهی بدان(اختیار)روی می آورده است.امااین پژوهش،اراده واختیارانسانی رامطلق ودرعرض اراده یزدانی وهمیارِاو نمی داندوآن اراده رادرطول خواسته خداوندی دانسته است.ازاینرو برای گریزازجدل،بانظریۀ:«وحدتِ عشق»به جمع این اضدادوکثرت،پرداخته وبه این نتیجه دست یافته که«سنایی»وعارفانِ شاعر،باابزارعشق،راه میانه ای را خواستار بوده اندتاازمنظرِیک گرایی(وحدت)به هرموضوعِ جدل برانگیز،عارفانه بنگرند.براین پایه،پژوهش پیش رو،بنیان خویش رابادیدگاه«وحدتِ عشق»بناکرده وبنای نظریۀمیانه(لا جبـرَولاتَفـویض...)رانیزبرمبنای آن دانسته و«عشق»راهم،راز«وحدتی»شناخته که ازراه میانه(خیرمحض)به مبانی عقلی،نگریسته وهدف راحقیقت یابی،از میان«جنگ هفتادودوملت»شناسانده داده است.