نقد ردالعجر علی (الی) الصدر در کتابهای بلاغی

Abstract

در زمینة علوم بلاغی و به‌ویژه علم بدیع که یکی از سه شاخة این دانش است، کتاب‌های گوناگون و بسیاری نگارش شده است. یکی از بحث‌انگیزترین جستارها و مبحث‌ها در حوزة علم بدیع، موضوع رد العجز علی الصدر است. در تعریف این صنعت و مصداق‌های آن، اختلاف نظر بسیار است؛ به‌گونه‌ای که گاه حدود تعریف این صنعت در کتاب‌های بلاغی با صنایعی دیگر مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... درهم آمیخته و تقسیم‌بندی‌های گوناگون و مختلف و نیز شواهد مشترکی از این صنعت را درپی داشته است؛ حتی بعضی از بلاغیون آن را تسهیم، تردید، تشابه‌الأطراف، ذوقافیتین و یا ذیل توشیح و یا یکی از اقسام جناس بررسی کرده‌اند؛ اما با تأمل و دقت‌نظر بیشتر می‌توان تعریف‌های دقیق‌تر و روشن‌تری برای آن ارائه و مرز بین آنها را تفکیک کرد. در این مقاله که با محوریّت کتاب‌های بلاغی فارسی با نیم‌نگاهی به کتاب‌های عربی سامان یافته، کوشش بر آن بوده است که ضمن بررسی و بازبینی تاریخی اندیشه‌های بلاغی در این زمینه و مقایسة تعریف‌های ارائه‌شده در کتاب‌های بلاغی دربارة رد العجز علی الصدر، مصداق‌های تشابه و افتراق بازبینی شود؛ نیز با ارائة تعریفی مناسب، به‌روشی توصیفی ـ تحلیلی، مرز بین این صنعت با دیگر صنایع درهم‌آمیخته با آن تفکیک می‌شود و از دسته‌بندی‌های متعدد رهایی می‌یابد.