تأملی بر ساختار فضایی و الگوی کالبدی خانه‬های دوره قاجار شهر نطنز

چکیده مقاله

آنچنان که نتایج مطالعات مرتبط با شهرهای ایرانی روشن ساخته است، اقلیم و فرهنگ را میتوان دو عامل اثرگذار کلیدی و در شکل‌یابی و توسعۀ استقرارگاه‌های بشری و فضاهای زیستی به شمار آورد. این تأثیر تا بدان حد است که بسیاری از پژوهشگران، بافت‌های کهن‌ شهری را به‌مثابۀ آیینه‌ای دانسته‌اند که فرهنگ ساکنانشان را منعکس می‌سازند. در شهر نطنز، خانه‌های سنّتی متعددی وجود دارد که متعلق به دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی هستند. این خانه‌ها که عناصر کارکردی متمایزی نسبت به دیگر بناهای مسکونی دارند، با ساختار پیچیده و متفاوت خود، به این شهر هویتی فرهنگی بخشیده‌اند؛ بدین سبب است که مطالعۀ ساختار فضایی و الگوی کالبدی این خانه‌ها موضوع پژوهشی مستقل شدند. پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه میشود، در پی آن است تا ضمن معرفی خانه‌های تاریخی شهر نطنز به این پرسش پاسخ گوید که عناصر و ویژگی‌های کالبدی فضایی خانه‌های تاریخی این شهر چیستند؟ هدف آن است که اصول و ارزش‌های فرهنگی حاکم بر معماری «خانه» در بافت کهن این شهر معلوم و چرایی و چگونگی ساختار این بناها مطالعه شود. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی و با روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی مستندنگاری صورت گرفته است. در دستیابی به این هدف، ده خانۀ شاخص تاریخی در محله‌های قصبه و افوشته متعلق به دورۀ قاجار به‌لحاظ عناصر کالبدی بررسی شدند. در نتیجۀ این پژوهش روشن شد که معماران و شهرسازان نطنز در عهد قاجار توانسته‌اند هماهنگی منطقی چشمگیری در ترکیب فضایی خانه‌های و نوع اقلیم منطقه به وجود آورند. به‌طور کلی، جهت‌گیری متفاوت بناها و تفاوت در ساختار کالبدی معماری خانه‌ها بر محور حیاط به‌عنوان نقش هماهنگ‌کننده و ارتباط‌دهندۀ میان سایر عناصر بنا به‌عنوان الگوی قابل تأمل در شهر نطنز است.