مزاج به مثابه یک کهن الگو در طراحی معماری حمام ایرانی

چکیده مقاله

مزاج یکی از مفاهیم بنیادین در طب ایرانی- اسلامی است که معماران ایران زمین از گذشته¬های دور در تلاش بوده‌اند تا در خلق آثار معماری، از آن به عنوان الگو بهره گیرند. با توجه به اهمیتی که دین و اخلاق بر سلامت جسم و زمینه سازی آن بر سلامت روح دارد، معماری حمام‌های ایرانی نیز که آبشخور آن مبانی دینی و اخلاقی است، در راستای سلامت جسم و روح و مبتنی بر آموزه‌های طب سنتی- اسلامی به عنوان یک کهن الگو، در انطباق کامل با الگوی مزاج طراحی شده است. از همین رو آرامشی که فرد پس از استحمام به دست می‌آورده، با مفاهیم کاربردی نهفته در معماری حمام پیوند مستقیم داشته است. تلاش نگارندگان بر آن بوده تا با بازشناسی جنبه¬های درمانی در متون طب دوره اسلامی چگونگی و نحوه‌ی تجلی مفاهیم مطرح شده را در معماری حمام بررسی نمایند. پرسش‌های کلیدی پژوهش متمرکز بر دو موضوع اصلی است. نخست آنکه آراء حکمای اسلامی بر شکل‌گیری معماری حمام چگونه اثر گذاشته است؟ و نیز آنکه در معماری حمام ایرانی، مزاج دارای چه مشخصه¬هایی است؟ برای پاسخ¬گویی به این دو پرسش¬ از روش مورد پژوهی با بهره¬گیری از راه¬کارهای ترکیبی و برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه¬ای و میدانی استفاده گردیده است. در بخش مطالعات میدانی، ده نمونه از گونه‌های معماری حمام ایرانی که از لحاظ کیفیت واجد ارزش بوده و می¬توانسته در بیان مفاهیم منبعث از مزاج¬شناسی مورد بهره برداری قرار¬ گیرد، انتخاب شده است. در انتخاب نمونه‌ها، عامل اقلیم که از عوامل مؤثر بر مزاج و گونه شناسی معماری حمام است، مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده تا از هر اقلیم، نمونه-ای برگزیده شده باشد. آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تاکید دارد، توجه به تاثیر آراء حکمای طب ایرانی- اسلامی و مراتب سلامتی در قالب دو رویکرد شست و شو- نظافت و درمانی بودن معماری حمام ایرانی قابل شناسایی است. نتایج مبین آن است که میان مفاهیم بهداشتی و مفاهیم درمانی رابطه‌ی مستقیمی وجود دارد. این مفاهیم که به عنوان معیارهای طراحی در آثار تحلیل شده به شکل چهار بیت (خانه اول گرم وخشک-خانه دوم سرد و تر-خانه سوم گرم و تر-خانه چهارم گرم وخشک) مطرح و تبیین شده اند، از رابطه‌ی پاکیزگی تن و درمان (تعادل جسم و ایجاد سلامتی) با بهره¬گیری از الگوی مزاجی سخن می‌گویند