تغییر مفهوم کارکردی حیاط خانه در گذشته و حال، مورد مطالعاتی: قشر مذهبی در شهر قم

چکیده مقاله

مفهوم فضای باز در معماری مسکونی ایران در دهه¬های گذشته با تغییرات اساسی ایجاد شده توسط سیستم توده¬گذاری شهری و تعریف مفهوم جدیدی به نام حیاط نیمه خصوصی در واحدهای آپارتمانی دچار تغییر گردیده است. این پژوهش با بررسی ادبیات موجود، تغییر در کارکردها و فعالیت های حیاط را دسته¬بندی نموده است. سپس وضعیت مفاهیم گذشته در ذهن مردم معاصر (با تمرکز بر کارکردهای روزمره) به صورت میدانی تحلیل شده است. پژوهش ادبیات موضوع به صورت تفسیری تاریخی و مردم¬نگاری به دو صورت کمی و کیفی صورت گرفته است. نخست به صورت کمّی برآوردی از نگرش دستة منتخبی از قشر مذهبی شهر قم به¬دست آمد و سپس از مصاحبة باز برای پژوهش کیفی استفاده شد تا تفسیر مردم¬نگارانه مطمئن¬تری، انجام شود. برای تحقیق کیفی شش خانوار به صورت طیف زمانی و در دو الگوی حیاط¬دار و آپارتمانی از میان قشر مذهبی و قشر متوسط ساکن قم انتخاب شده¬اند و اطلاعات مورد استفاده در این مقاله از میان مصاحبه¬های نیمه ساختاریافتة طولانی استخراج گردیده است. براساس مرور ادبیات پژوهشی مربوط به حیاط در دورة اسلامی ایران در مسکن واجد مفاهیم بنیادی محرمیت، زنانگی، تمرکز فعالیت¬های خانگی و تقدس این مکان از دیدگاه دینی و اجتماعی است؛ بررسی های موردی این پژوهش نشان می¬دهد که برغم حذف واقعیت مفهومی حیاط از زندگی روزمره، همچنان تصویر ذهنی از به عنوان حیاط مرکز فعالیت و حیاط پیوسته با طبیعت و آسمان (به¬عنوان عنصر مقدس) در اذهان نسل¬های میانسال وجود دارد و در مورد جوانترها نیز وجود این تصویر قابل انکار نیست، اما مفاهیم مدرن سکونت و کم اهمیت شدن کار خانگی، عدم تمایل نسل¬های متأخر مذهبی را به بخشی از کارکردهای بنیادی حیاط ایجاد می¬کند.