مقایسه و بررسی آراء بلاغی عبدالقاهر جرجانی و فخر رازی در مبحث تقدیم و تأخیر (با تأکید بر نفی شمول و شمول نفی)

چکیده مقاله

تفاوت نگاه اندیشمندان مسلمان در حوزه دانش بلاغت سبب شد تا نظریه­ پردازان با رویکردهای مختلف خود به تعریف مقوله­های بلاغت بپردازند. تا جایی که بلاغت­ دانان از یک مقوله بلاغی تعریفی متفاوت ارائه داده­اند. زمینه­ها و پیامدهای بعضی از این رویکردها در بلاغت عربی با جدایی بلاغت از ذوق ادبی و اتخاد رویکرد عقل­گرایانه انکار ناپذیر است. در پرتو اهمیت مسأله که اختلاف در شیوه تحقیق دانشمندان حوزه بلاغت است، مقاله حاضر می­کوشد به روش توصیفی – تحلیلی به مقایسه و نقد دیدگاه عبدالقاهر جرجانی (471 هـ) و فخر رازی (606 هـ) با تکیه بر رویکرد کلامی – فلسفی رازی در مبحث تقدیم و تأخیر با تأکید بر باب نفی شمول و شمول نفی بپردازد. نتایج بررسی حاکی از این است که دو بلاغت­دان در تعریف شمول نفی هم عقیده و در نفی شمول تعریف یکسانی ارائه نداده­اند؛ به گونه­ای در نگاه کلی می­توان گفت که پیامد رویکرد کلامی – فلسفی رازی در ضعیف بودن استنباط او از کلام جرجانی نمایان است و علت آن، تناقض­گویی­هایی است که وی در تعریف دلالت التزامی دارد و اینکه در نفی شمول با استناد به خطاب ملزم به پذیرش ذوق می ­شود که شالوده اصلی مبانی نظری جرجانی است، این روش او باعث شد از نفی شمول تعریف ­های چندگانه و متناقضی داشته باشد. از سویی دیگر، آیاتی در قرآن وجود دارند که با نظر جرجانی در نفی شمول سازگاری ندارند.