نقد فرمالیستی خطبه قاصعه

چکیده مقاله

 نقد فرمالیستی روشی نوین در نقد ادبی است که با محور قرار دادن متن و نادیده گرفتن مسائل بیرونی آن همچون شخصیت مؤلف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روان‌شناسی، در پی واکاویِ ارزش ادبی اثر بر می­آید و بر آن است تا با برجسته­سازی شکل و فرم، به بررسی میزان انسجام و ادبیت متن بپردازد. این هدف از طریق بررسی و تحلیل بافت اثر ادبی و عناصر تشکیل‌دهندۀ آن یعنی صامت و مصوت­ها، هجاها، صور خیال، صنایع بدیعی، و... به دست می­آید. در این نوشتار با الهام از اصول نقد فرمالیستی، به بررسی نقش هر یک از عناصر یادشده در خطبۀ «قاصعۀ» نهج­البلاغه می­پردازیم و برآنیم کارکرد هر جزء را با توجه به کل متن بیان داریم تا در نهایت زیبایی به‌کاررفته در آن فرادید مخاطب قرار گیرد. چنین استنباط می­شود که حروف، واژگان و جمله‌های متون یادشده، در انسجام با یکدیگر بوده و مجموعۀ آواها و چینش خاص واژگان در پی القای معانی­ای فراتر از معنای فرهنگ­نامه­ای آن می­باشد. انسجام و کاربرد خاص واژگان به ویژگی­های ظاهری ختم نشده بلکه با کاربرد مجازی و صورت­های استعاری و کنایی خود، جلوه­گر معانی تازه­ای هستند که در راستای هدف خطبه یعنی تحذیر از شیطان و کبر وی به کار برده شده­اند.