تحلیل گفتمان انتقادی خطبه ۱۰۸ نهج‌البلاغه بر اساس مربع ایدئولوژیک ون دایک

چکیده مقاله

تحلیل متون دینی بر اساس نظریه‌ها موجب پویایی و درک ژرف‌تر آن‌ها می‌شود. یکی از نظریه‌های جدیدی که در قرن بیستم مطرح گشته، نظریه مربع ایدئولوژیک ون­دایک است. ون دایک که از نظریه‌پردازان برجسته تحلیل گفتمان انتقادی است، نظریه مربع ایدئولوژیک خود را برای تحلیل گفتمان ارائه می‌دهد. مربع ایدئولوژیک وی دارای چهار ضلع است که بر برجسته‌سازی ویژگی مثبت خودی، برجسته ­سازی ویژگی‌های منفی دیگری، کم‌رنگ سازی ویژگی منفی خودی و به حاشیه­رانی ویژگی‌های مثبت دیگری تأکید دارد. با توجه به کارایی بالای این نظریه، پژوهش پیش ‌روی قصد دارد خطبه 108 نهج‌البلاغه را با رویکرد کیفی و روش تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس مربع ایدئولوژیک ون دایک بررسی نماید. چنین استنباط می‌شود که تمامی تلاش صاحب سخن از برجسته‌سازی‌ها و حاشیه رانی‌ها، به منظور تحقق این ایدئولوژی پنهان است که امام علی (ع) و پیامبر (ص)، بر حق‌اند و حکومتشان نیز نماد درستی و حاکمیت حق است؛ در مقابل، بنی‌امیه، باطل و ناحق‌اند و زمامداری‌شان نیز نماد حاکمیت ناراستی و باطل است. ایدئولوژی صاحب گفتمان درباره کوفیان نیز این بوده که آنان با کوردلی و سستی و نابینایی به گروه باطل پیوسته که باید آگاهشان نمود و از پیوستن صددرصدی به جبهه باطل و سیاهی مطلق نجاتشان داد.