زیبایی شناسی خطبه آفرینش در پرتو نقد فرمالیستی

چکیده مقاله

پژوهش حاضر می‌کوشد نخستین خطبه از خطبه‌های نهج‌البلاغه را از دیدگاه نقد فرمالیستی مورد ارزیابی قرار دهد و به این مسأله بپردازد که در متن دینیِ خطبۀ «آفرینش» –که بی‌گمان باید مفهوم و معنا اصل قرار گیرد- جانب فرم و شکل و انسجام تا چه اندازه رعایت گشته و به ادبیّت متن از سوی صاحب سخن تا چه میزان توجه شده است. نویسندگان، بدون توجه به مسائل فرامتنی همچون شخصیت و جایگاه مؤلف، مسائل اجتماعی، تاریخی و روانشناسی -که در نقد فرمالیستی جایگاهی ندارد- صرفاً بر متن مورد نظر تمرکز نموده و از نظرگاه اصول آن نقد، در پی کشف زیبایی‌های خطبه یادشده هستند. برداشت این است که متن پیشِ‌ روی، صرف نظر از محتوا و مفهوم گنجانده در آن، کاملاً منسجم و یکپارچه بوده و حرف‌ها، واژه‌ها، ترکیب‌ها و جمله‌ها در پیوند با هم، هارمونی و نظمی بسیار شگفت را ایجاد نموده است؛ کاربردهای مجازی و کنایی، توجه به آواهای القاگر و رعایت جانب توازن آوایی، واژگانی و نحوی، دخالت دادن گونه‌های متفاوت آشنایی‌زدایی ادبی، پیوند با دیگر متون و... متن را از روساخت و زیرساخت قابل ملاحظه‌ای برخوردار کرده و ما را به این نتیجه رسانده که: ادبیت و زیبایی متن، نه قربانی ترسیمِ مفهوم و معنا، که در خدمت یکدیگرند و شیوه سخن و شگردهای بیانی به همان اندازه اهمیت می‌یابد که مفهوم مورد نظر اهمیت دارد.