تحلیل و بررسی آرایه متناقض نما در نهج البلاغه

چکیده مقاله

یکی از مباحث جذاب در زیبایی‌شناسیِ متون، بحث متناقض‌نماست. بهره‌گیری از شگرد متناقض‌نما از عالی‌ترین شیوه‌های آشنایی‌زدایی هنری به ‌شمار می‌رود که موجب دور شدن کلام از حالت عادی و برجسته‌سازی و اثرگذاری چشمگیر بر مخاطب می‌گردد. نهج‌البلاغه از جمله متونی است که شگرد متناقض‌نما در آن بسامدی قابل توجه و اثرگذار دارد. این متن علاوه بر بعد دینی، اهل ذوق و بلاغت را شیفتة بیان و اسلوب خود کرده، و قابلیت آن را دارد که از این نظرگاه ادبی نیز مورد بررسی قرار گیرد. چنین استنباط می‌شود که هرگاه حضرت علیt قصد روشنگری دربارۀ دنیا و یا تعلیم معرفت الهی در مردم را داشته، از این فنّ بیانی بهرۀ بیشتری برده‌ است. شاید بتوان یکی از علت‌های گزینش این‌گونه بیان در موضوعات پیش‌گفته را، دو بعدی بودن دنیا و عدم شناخت حضرت حق با حواس ظاهری دانست. نکتۀ دیگر اینکه بیشتر متناقض‌نماها با قرار گرفتن در قالب تشبیه از پیچیدگی و ابهام نخستین خود، فاصله می‌گیرند و در پی آن، مخاطب به زیبایی بافت اولیۀ کلام پی می‌برد. پژوهش پیش روی، ضمن تقسیم‌بندی تازه از انواع متناقض‌نما، خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌های
نهج‌البلاغه را از این چشم‌انداز، به بوتة نقد و تطبیق می‌کشد و موارد و مصادیق برجستۀ آن را رمزگشایی و تحلیل می‌کند.