داوری و بررسی پایان نامه "رنگ طلایی در سفال اسلامی (کارکرد ها و مفاهیم)" به تلاش زینب شادی
جلسه داوری و بررسی پایان نامه "رنگ طلایی در سفال اسلامی (کارکرد ها و مفاهیم)" به تلاش زینب شادی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد در رشتۀ هنر اسلامی گروه مطالعات عالی هنر دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، در تاریخ 27 اسفند 99 برگزار و نویسنده موفق به کسب نمره عالی (19.5) گردید.
این پایان نامه که به راهنمایی دکتر عباس اکبری و دکتر حسین ستار به سرانجام رسیده «با بهره گیری از شیوه تاریخی ـ تحلیلی تلاش نموده تا به شکلی جامع، زمینه‌‌های تداوم تولید سفالینه‌ها با رنگ طلایی را تحلیل کند. این نکته را باید خاطر نشان کرد که نوع نگاه و بررسی این پژوهش معطوف بر شرح و تحلیل تکنیک‌ها و نقوش نبوده، و رابطه مخاطب و اثر در طول دوره‌های مختلف و تأثیر آن در جامعه دغدغه اصلی پژوهش می‌باشد. در نهایت یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که احتمالا علل تاثیرگذار بر رواج و گستردگی رنگ طلایی در سفال اسلامی دربرگیرنده شبکه پیچیده‌ای از روابط سیاسی، تجاری، مذهبی و ... بوده که در هر دوره تاریخی، شکل جدیدی به خود می‌گرفته است.» نویسنده در تحلیل و نتایج بررسی خود می‌نویسد:
ایجاد رنگ طلایی بر سفال اسلامی از دو روش امکان‌پذیر است روش اول زرینفام است. بر خلاف تصور رایج که شکل‌گیری و ابداع شیوه‌های رنگ طلایی در سفال اسلامی را وابسته به جریان تحریم فلزات گرانبها می‌داند و آن را پاسخی نسبت به منع استفاده این فلزات می‌داند، باید اذعان داشت که شیوه زرینفام سفال نتیجه روند تکامل زرینفام شیشه است و یکی از علل مهم در تسریع این فرآیند ثروت موجود در قلمرو خلافت عباسی بود که صنعت‌گران و هنرمندان را به پایتخت جذب می‌کرد، نه جریان تحریم فلزات گرانبها. کشف اولین نمونه‌های زرینفام سفال در سامرا، یکی از مقرهای حکوتی عباسیان نیز این نکته را تایید می‌کنند. از طرفی حمایت و تشویق خلفای عباسی از پیشرفت‌های علمی و هنری نیز عامل کلیدی دیگری محسوب می‌شود. با این حال تولید زرینفام در عراق در برهه‌ای متوقف می‌شود و مصر به عنوان مرکز تولیدات جدید زرینفام شناخته می‌شود. با توجه به منسوجات نفیس مصری ادعاهایی نیز دال بر الهام گرفتن سفالگران از منسوجات دوره فاطمی نیز مطرح شده است اما سند مکتوب تاریخی بر این ادعا تاکنون یافت نشده است و فرضیه‌ها بر مبنای بررسی توصیفی و تطبیقی شواهد موجود استوار است.
در دوران میانی اسلامی مراکز تولید زرینفام به سوریه و ایران منتقل می‌شود. در این دوران است که تولیدات زرینفام متوقف نمی‌شود. عرضه و تقاضای قشر شهرنشین برای تولیدات زرینفام، در کنار رویکرد آراستن مهراب مساجد و دیگر بناهای مذهبی، دلیل بر تداوم تولید زرینفام است. در این دوران جلوه‌های بصری حاصل و تلالو نوری حاصل از کار زرینفام نیز اهمیت پیدا می‌کنند.
آنچه که امروزه سفالینه لاجوردینه خوانده می‌شود، به نوعی شکل پیشرفته سفال مینایی است که بر لعاب زمینه آبی لاجوردی یا آبی فیروزه‌ای با رنگ‌های مشکی، قرمز، سفید نقش‌پردازی می‌شود و برای کامل کردن کار بعد از چسباندن ورقه طلا دوباره در کوره قرار داده می‌شود. این شیوه از حیث آنکه مستقیماً با طلا تزیین می‌شود حائز اهمیت است. سفالینه‌های لاجوردینه برای مدت کوتاهی (قریب به شصت سال) تولید می‌شدند و بعد از آن منسوخ گشتند. از جمله دلایلی که برای تولید این دسته از سفالینه‌ها در دوره ایلخانی قائل می‌شوند می‌توان به علاقه مغول‌ها به طلا که به سنت‌های استپ‌نشینان مرتبط است اشاره کرد. از سوی دیگر به دلیل فرآیند تولید پیچیده و گران‌قیمت، عرضه و تقاضا این دسته از سفالینه‌ها را قشر سلطنتی و ملازمان آن‌ها نسبت می‌دهند.
با توجه به بکارگیری دو شیوه متفاوت برای ایجاد رنگ طلایی و تقدم زرینفام ابتدا به زرینفام پرداخته می‌شود.
از همان سده‌های اولیه تولید و ابداع زرینفام، علاوه بر تولید اشیای سفالین، کاشی‌های زرینفام به عنوان وابسته‌ای برای تزیین بناهای مهم در معماری اسلامی تولید شدند. مسجد قیروان در تونس با کاشی‌های زرینفام تزیین شده است و این کاشی‌ها در بغداد تولید شده اند. با توجه به نمونه‌های باقی‌مانده،کاشی‌ها بییشتر برای تزیین بناهای مذهبی مانند مساجد و به خصوص آرامگاه‌ها تولید می‌شدند. نمونه‌های بسیاری از کاشی‌های بناهای یادبودی مانند حرم امام رضا، آرامگاه شیخ عبدالصمد نظنزی و ... در موزه‌ها نگه‌داری می‌شوند. مهراب مساجد نیز با این کاشی‌ها تزیین می‌شدند. اوج شکوفایی تولید کاشی‌های زرینفام به دوره ایلخانی باز می‌گردد یعنی زمانی که اقلیت شیعه از آزادی‌های مذهبی برخوردار بودند. در این دوران بناهای یادبود اشخاصی که به نحوی برای شیعیان محترم شمرده می‌شدند با کاشی‌های زرینفام تزیین شده‌اند. روند تولید کاشی‌های زرینفام تحت تاثیر رواج کاشی‌های هفت رنگ دستخوش تغییر می‌شود. در دوره صفوی تولید کاشی‌های زرینفام تقریبا متوقف می‌شود و صرفاً اشیا سفالی کاربردی متنوعی، روند تداوم سفال زرینفام را به پیش می‌برد، هرچند که روندی نزولی است. در دوران قاجار با وجود اینکه سرامیک ایران رسانه هنری معاصر محسوب می‌شد تغییر چشمگیری در تولیدات زرینفام به چشم نمی‌خورد. تولید زرینفام در این دوران تحت تاثیر عرضه و تقاضا مارکت اروپا برای زرینفام است. این اتفاق نتیجه معرفی هنرهای اسلامی به اروپایی‌ها و تلاش اروپایی‌های مقیم ایران برای به دست آوردن آثار زرینفام صورت گرفت. حتی با وجود چنین مارکتی، روند تولید زرینفام افزایشی نداشت.
در حال حاضر تولید زرینفام با تمرکز بر خلق آثار هنری صورت می‌گیرد و مخاطب آن خریداران آثار هنری هستند.