نقش سفارش دهنده در کمیت و کیفیت سفال قاجار

چکیده:

سفال ایران با پیشینه چندین هزار ساله در دوره‌های مختلف، فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده است. در دوران قاجار نیز صنعت سفال از این فراز و نشیب‌ها بی‌نصیب نبوده است. هنر دورة قاجار علی‌رغم اینکه نسبت به سایر دوره‌های اسلامی به دورة ما نزدیک‌تر است، اما در عین حال جزو ناشناخته‌ترین ادوار محسوب می‌شود و شناختی که ما در مورد هنرهای مختلف در این دوره داریم شناختی ناقص است. عوامل مختلف ازجمله مواجهه با غرب و جنگ‌های بسیار، تأثیرات نامطلوبی بر سفال دورة قاجار برجا گذاشته است. اما در دوره‌ای که کشور به ثبات می‌رسد شاهد رونق این هنر هستیم. با توجه به سبقه تاریخی، حکومت‌ها از هنر به عنوان ابزاری برای مقاصد خود استفاده می‌کردند و دربار شاهان، محل رفت و آمد هنرمندان بوده و از طرف ایشان سفارشات زیادی برای ایجاد آثار بدیع به هنرمندان داده می‌شد. درحقیقت حکومت‌ها با سفارشاتی که به هنرمندان می‌دادند زمینه‌های شکوفایی آن هنر را فراهم می‌آوردند. اما به دلیل تمایل به اشرافی‌گری در دوره قاجار، شاهان و درباریان تمایل چندانی به حمایت از هنر سفال نداشتند و ظروف دربار خود را از طریق سفارش به کشورهای اروپایی و چین تهیه می‌کردند. این عامل باعث عدم اقبال جامعه از تولیدات سفال داخلی شده و آن را با رکود مواجه کرد. اما در زمان حکومت ناصرالدین شاه شرایط به گونه‌ای دیگر رقم خورد. آثاری بدیع با شیوه‌ای نو که تا پیش از آن متداول نبود نمایان شدند. بخشی از این آثار به سفارش افراد مختلف پدید آمده‌اند که به لحاظ کیفی در حد اعلی هستند. در این پژوهش سعی شده با بهره‌گیری از منابع مکتوب و تصویری، عوامل مختلف ورود و ظهور این سفارش‌دهندگان و تأثیری که بر کمیّت و کیفیت سفال قاجار نهاده‌اند بررسی و شناسایی شوند. طی این پژوهش که به روش توصیفی‌ تحلیلی صورت گرفته، مشخص شد که تأثیری که دلالان عتیقه و بازرگانان خارجی به عنوان سفارش‌دهنده ‌بر تولید سفال قاجار گذاشتند بسیار محسوس و غیرقابل انکار می‌باشد. در حقیقت می‌توان نقطه شروع تغییر و تحولات اساسی در کمیّت و کیفیت تولید سفال قاجار را زمانی دانست که سفارش‌دهندگان خارجی در طلب آثار فاخر و در پی علاقه زیاد به هنر صفوی، سفارش تولید آثاری براساس نمونه‌های دوره صفوی را دادند. سفالگران و کاشی‌کاران این مقطع از دورة قاجار برای تولید این سفارشات شیوه‌های گذشته را کنار گذاشته و به طریقی عمل نمودند که پیش از آن تجربه نکرده بودند. آنان آثاری را به سلیقه سفارش‌دهندگان خارجی پدید آوردند و این شیوه تولید رفته‌رفته تکامل پیدا کرد تا آنجا که تولیدات سال‌های بعد از آن، کیفیتی عالی و بی‌نظیر داشتند.