بررسی کاشی های سر در آب انبارهای کاشان از عصر صفوی تا دوره معاصر

چکیده:

در بستر تاریخ، آب به عنوان مایه حیات بشر ﻧﻘـشی اساسی در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ها داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻳﺮی اﻳﺮان همواره در تکاپوی تهیه،ﺣﻔﻆ و ﺗﻮزﻳﻊ آب بوده اند و در ﻃول زمان های طولانی ﺗﺪابیر ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﺑﺮای حفاظت و ﺑﻬﺮهﺑﺮداری از آب به کار برده اند و یکی از راﻫﻜﺎرﻫﺎی اﺳﺎﺳﻲ ایرانیان، ایجاد آب اﻧﺒﺎر بوده است. کاشان به عنوان شهری با آب و هوای گرم و خشک، دارای آب انبار های متعدد است که در این پژوهش تلاش شده به صورت اختصاصی ویژگی کاشی‌‌های سردر آب‌انبارهای این شهر در بازه تاریخی عصر صفوی تا دوره معاصر مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. در این راستا سوالات پژوهش حاضر عبارت است از این‌ که چرا با وجود اینکه کاشان شهر کاشی است، تعداد تزئینات کاشی کاری سردر آب‌انبارهای آن محدود است و عدم تنوع در نقوش کاشی‌کاری دیده می شود؟ نقوش این کاشی ‌کاری‌ها الهام گرفته از چه منابعی بوده‌اند؟ و چرا در فاصله زمانی دوره قاجار تا دوره معاصر تعداد تزئینات کاشی‌کاری آب ‌انبارهای کاشان نسبت به دوره صفوی بیشتر شده است؟‬‬‬ آنچه به عنوان هدف کلی این پژوهش تبیین شده است شناخت جایگاه کاشی در تزئینات معماری آب‌انبارهای دوره اسلامی و بیان دلایل کمبود نمونه‌های عینی کاشی از دوره صفوی تا دوره معاصر بر سردر آب‌انبارهای کاشان و جمع‌آوری نمونه کاشی‌های سردر آب‌انبارهای کاشان و طبقه بندی آنها بر اساس نقش، رنگ و نوع کاشی است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده و از شیوه‌های کتابخانه‌ای و میدانی برای گردآوری اطلاعات آن استفاده شده است.‬‬‬‬‬‬‬‬ نتایج تحقیق نشان می‌دهد محدود بودن تزئینات کاشی کاری به علت تغییر اولویت‌های اجتماعی و فرهنگی بوده که به سمت تزئینات مساجد و اماکن عمومی سوق پیدا کرده و دیگر اینکه در دوره‌های اخیر، افزایش فاصله کاشان از مرکز حکومتی باعث کاهش رونق هنر کاشی‌کاری در این شهر شده و عوامل طبیعی در تخریب این آثار تاریخی نقش داشته‌اند. عدم تنوع نقوش کاشی کاری نیز به دلیل وابستگی اقتصادی و اجتماعی مردم آن زمان به کشاورزی و نساجی بوده که سلیقه روز بیشتر به سمت نقوش گیاهی و اسلیمی و ختایی متمایل شده است. همچنین، با توجه به جایگاه آب انبارها و ممنوعیت استفاده از تصاویر انسانی در تزئینات این مکان‌ها، تنوع نقوش به شدت محدود گردیده است. علت افزایش تزئینات کاشی‌کاری آب‌انبارها در دوره قاجار تا معاصر نسبت به صفوی رشد فنون کاشی کاری و تاثیر پذیری از فنون اروپایی در ترسیم نقوش بوده که شاهد پیشرفتی شگرف هستیم اما در دوره صفویه سادگی و بی پیرایگی در معماری آب انبارها مورد پسند آن زمان بوده است.