کاشی های مسجد جامع قم در گذر زمان

چکیده:

پس از ورود اسلام به ایران و گسترش هنر معماری به واسطه نیازهای اجتماعی فرهنگی این دوران، به کارگیری تزئین در معماری به حد تکامل خود رسید و کاشی به عنوان یکی از پرکاربردترین عناصر تزئینی وابسته به معماری مورد استفاده قرار گرفت. مسجد در معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و مسیر رشد خود را از شکل‌های بی پیرایه شروع و تا مساجد جامع مملو از تزئین به تکامل رساند. در ایران دوره اسلامی تقریبا در تمامی شهرها یک مسجدجامع به عنوان ساختمان مذهبی اصلی ساخته شده است. طی دوران مختلف در شهر قم که تقریبا در مرکز کشور قرار دارد، سه مسجدجامع برپا شده که در حال حاضر یکی از آنها به طور کامل ازبین رفته است. مسجدجامع عهد عتیق (مسجد امام حسن عسگری) در آسیب‌های ناشی از گذر زمان و بلایای طبیعی بارها بازسازی شده و امروزه تنها بخش قدیمی آن سردر ورودی آن است و مسجدجامع قم نیز نمونه ی کامل یک مسجدجامع ایرانی-اسلامی به شمار می‌آید. مسجدجامع قم مجموعه ای از بناهای تاریخی چند عصر و به لحاظ ارزش تاریخی حائز اهمیت است و در مورد تاریخ احداث آن اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ این پژوهش با هدف معرفی و شناخت تاریخچه کلی بنای مسجدجامع قم و توصیف و معرفی تزئینات کاشیکاری آن از لحاظ ظاهری و نوع تکنیک‌های به کار رفته در آن‌ها ارائه شده است. این تحقیق به روش تاریخی و توصیفی انجام گرفته و برای گرد آوری اطلاعات آن از منابع کتابخانه ای و تحقیقات میدانی استفاده شده است. سوالات تحقیق حاضر عبارت است از: کاشی‌های برجای مانده در مسجدجامع قم، به کدام دوران تاریخی تعلق دارند؟ ویژگی‌های بصری (نقش و رنگ) کاشی‌های مسجدجامع قم، کدام است؟ کاشی‌های مسجدجامع قم با چه تکنیک‌هایی ساخته شده‌اند؟ نتایج پژوهش با بررسی حدود 82 قاب کاشی نشان می‌دهد با وجود آن که این بنا در زمان سلجوقی ساخته شده و در دوران صفوی الحاقاتی داشته است اما بخش قابل توجهی از تزئینات کاشی کاری فعلی آن در زمان قاجار نصب شده‌ا‌ند و در دوران پهلوی و جمهوری اسلامی تعمیرات لازم روی ساختمان کلی و تزئینات کاشی کاری آن صورت گرفته است. نقوش به کار رفته در کاشی‌های این بنا بسته به نوع تکنیک مورد استفاده متفاوت است. در کاشی هایی که با تکنیک معقلی کار شدند، نقوش و گره‌های هندسی دیده می‌شود و در کاشی‌هایی که با تکنیک هفت رنگ و معرق کار شده‌‌اند، نقوش اسلیمی و ختایی به کار رفته‌ است. هم چنین کتیبه‌های خوشنویسی نیز به خط ثلث و با تکنیک‌های معرق و هفت رنگ ساخته شده‌اند.