مستندات قرآنى و مبانى عقلی مکاتب کلامى(اشاعره، ماتریدیه، معتزله ،شیعه و...) در باب جبر و اختیار

چکیده مقاله

مسأله محدوده استقلال و اختیار یا جبر آدمی در برابر خدا یا اصول حاکم بر جهان، از دیرپای ترین و مناقشه آمیزترین مباحث مطرح در همه ادیان بوده، که در اسلام نیز از سده نخست هجری مایه اختلاف فرق کلامی بوده است.از فرقه های نخستین، جهمیه کمترین گستره را برای آزادی و اختیار آدمی قائل بودند و از آنها به جبریه خالص یاد می شود.دیدگاه ابوالحسن اشعری آن گونه که از آثار خود وی – ونه گزارش دیگران – بر می آید، هم در مسائل ایمانی و هم در اعمال عرفی، جز جبر کامل نیست و نظریه کسب مربوط به یک سده پیش از اوست. فرقه های حنفی- ماتریدی و شیعه عموماً در موضعی بینابین جای گرفته اند در حالی که معتزله و خوارج بیشترین گستره را برای اختیار انسان باور داشته اند. این مقاله پس از تبیین مواضع متکلمان بزرگ براساس منابع دست اول، دلایل و مستندات قرآنی اختیارگرایان را در 11 دسته و دستاویزهای جبرگرایان را در 9 طبقه ارائه می کند.تقابل این دو گروه آیات نشان می دهد که دلایل عقلی وهمچنین مستندات قرآنی هیچ یک از فرق کلامی کمتر از دیگری نیست و آیات قرآن کریم در این باب فیصله بخش نیست، چنان که گاه ازصدر یک آیه ،اختیارگرایان و از ذیل آن جبریون استفاده کرده اند و این واقعیت یکی از علل پایان ناپذیری این بحث در تاریخ اسلام و شاید یکی از عوامل موضع' امر بین الامرین' بوده است.