مطالعه سیر تحول تاریخی و بازیابی طرح اصیل باغ صاحبقرانیه در نیاوران

چکیده مقاله

شمیران به سبب موقعیت و آب و هوای مطلوب، در دوره قاجار بستر شکل¬گیری باغ¬های پرشماری بوده است. باغ صاحبقرانیه که پیش¬تر نام نیاوران نیز داشته است، یکی از همین آثار ارزشمند است که از دوره قاجار تا کنون پابرجاست و در حال حاضر با نام مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران شناخته می‌شود. با وجود باقی ماندن بخش¬های وسیعی از آن، باغ تغییرات قابل توجهی کرده است. این تغییرات از اواخر سده سیزدهم هجری قمری آغاز شده و تا دهه 1340 خورشیدی ادامه یافته است. در اثر ساخت‌وسازهای متأخر دوره پهلوی دوم و آماده کردن آن برای سکونت، بخش‌های وسیع و مهمی از آن جدا شده، برخی از عمارت¬ها تخریب شده، طرح باغ در بخش¬های شمالی بطور گسترده¬ای تغییر کرده و مهم¬تر این که چهره قاجاری آن نیز دستخوش تغییرات فراوانی شده است. هدف این مقاله دستیابی به سیر تحول و نحوه دگرگونی و تغییر باغ و همچنین یافتن شکل و طرح کلی آن است تا بتواند مبنایی برای حفاظت و افزایش هویت فضایی باغ باشد. در این پژوهش که به روش توصیفی تاریخی انجام شده، ضمن توجه به سابقه تاریخی و به کمک اسناد، متون تاریخی، عکس-های تاریخی بجا مانده از گذشته و عکس¬های هوایی و انطباق آنها با آثار بر جای مانده، تلاش شده سیر تحول باغ آشکار شده و تصویری از طرح اصیل باغ در دوره قاجار به دست آید. نتایج نشان می‌دهد که به جز سابقه پیش از دوره ناصری که اطلاعات چندانی از آن در دست نیست، باغ چهار دوره تاریخی را شامل می‌شود که چهار وضعیت متفاوت از شکل باغ را شامل می‌شوند. بر این اساس، باغ صاحبقرانیه پیش از دوره ناصری شکل گرفته است؛ اما در دوره ناصرالدین شاه است که نخست در دهه 1260 ه­ق باغ، شکل اصلیِ قابل شناسایی خود را پیدا کرده است. در این دوره بخش حیاط جنوبیِ متصل به عمارت اصلی به صورت مطبق بوده است و کل مجموعه از سه بخش باغ شمالی، باغ جنوبی و محدوده پیرامون عمارت اصلی تشکیل می‌شده است. در اواخر دهه 1290 ه‌ق، کاخ صاحبقرانیه جایگزین قصر نیاوران شده است و تغییر شکل عمارت، تغییراتی در ساخت باغ را نیز به دنبال داشته است. از اواخر دوره قاجار تغییرات وسیع¬تری رخ داد و در دوره پهلوی محدوده باغ شمالی و برخی بناها تخریب شدند و باغ جنوبی نیز از مجموعه منفک شده است.