نگاه انتقادی به "بررسی تحلیلی نگرة اختصاص در خطاب آیات اَلست از نگاه سید مرتضی (ره ) و زمخشری"

مقدمه

تفسیر قرآن در نظر سید مرتضی یکی از سخت ترین و مشقت آورترین اموری است که محقق با آن مواجه میشود: التلذّذ لا یکون إلا فى المشتهیات، و کذلک الاستحلاء و الاستعذاب. و تلاوة القرآن و تفهّم معانیه من الأفعال الشاقة، فکیف یکون ملذّا مشتهى (امالی سید مرتضی؛تحقیق ابوالفضل ابراهیم؛ مکتبه العصریه؛ص60)

درک مراد الهی/ موجود بی منتها برای انسانی به شدت محدود باید که چنین باشد.آنگاه که نزول آیات بر بالاترین درجه از انسان/انسان کامل با تغییر چهره و نشستن عرق سرد بر چهره و دثر و مشقت همراه میشود؛ تکلیف دیگر مخاطبان واقعی قرآن روشن است. مفسرِ حرف و نظر خدا بودن بسیار سخت و اظهار نظر در برابر این ایده الهی باید بسیار با دقت و همراه با پیمودن همه مراحل علمی و چه بسا عملی باشد.(مراجعه شود به علم الموهبه که مفسران از شروط تفسیر دانسته اند.)

اول: تفسیر آیات 171-172 اعراف(وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا .... بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ‏ ) که مربوط به ستاندن اقرار از آدمیان در عالمی دیگر و شهادت آنها بر ربانیت الهی که گاه با کلید واژه های عالم ذر و یا الست نیز از آن یاد شده یکی از پر بحث‌ترین آیات قرآن است. به طور کلی دو اختلاف کلی در تفسیر این آیات وجود دارد:

الف) نحوه اخذ اقرار

ب) مخاطبان اقرار

از دیر هنگام مفسران و همراه آنان محدثان(به دلیل روایات تفسیری فراوان ذیل این آیات که مجلسی حتی ادعای تواتر نموده!) به ارائه نقطه نظرات و تبیینهای متفاوت و گاه متضاد خود در این آیه پرداخته اند. گروهی از آنان اقرار را واقعی و گزارش قرآن را گزارشی از یک اتفاق صورت گرفته دانسته چنانکه بعض دیگر آیه را بیانی تمثیلی از یک اتفاق دانسته و شهادت و اعتراف را در آیه واقعی ندانسته‌اند ؛کما اینکه موافقان اقرارواقعی در آیه ؛ مخاطبان آیه الست را تمام آدمیان دانسته و گروهی دیگر از همین باورمندان مخاطبان الست را دسته ای خاص دانسته اند نه تمام انسانها.

گزارشی از این نظریات ذیل مجلس سوم امالی سید مرتضی و در قالب سه نظریه نموده است.) امالی سید مرتضی؛تحقیق ابوالفضل ابراهیم؛ مکتبه العصریه؛56-57)

دوم :سید مرتضی به شدت به باورمندان تفسیر به گزارش واقع از آیه در اقرار از تمام آدمیان انتقاد کرده و آنان را متهم به عدم بصیرت و فطانت نموده: و قد ظنّ بعض من لا بصیرة له، و لا فطنة عنده أن تأویل هذه الآیة أنّ اللّه تعالى استخرج من ظهر آدم علیه السلام جمیع ذریته، و هم فى خلق الذّرّ، فقرّرهم بمعرفته، و أشهدهم على أنفسهم.

او سپس به ارائه دو دیدگاه دیگر که نزد او مقبول تلقی شده پرداخته است: نخست تفسیر آیه به اقرار واقعی از گروهی از آدمیان که البته به بلوغ و کمال رسیده و با دعوت پیامبران و حقانیت آنها مواجه شده اند.از تقریر و گزارش اشکالاتی که منتقدان در باره این تحریر گفته اند مشخص است که این تفسیر از دیگران است و سید فقط آن را در اینجا نقل نموده البته به عنوان یک نظر قابل قبول.

اما ایده سوم که ظاهرا سید مرتضی بدان تمایل بیشتری داشته مبتنی بر اقراری تمثیلی از آدمیان در مواجهه با خداوند است.اندک تامل در متن امالی سید مرتضی نشان میدهد که او نوعا در تفسیر آیات و احادیث آن را انتخاب کرده که خودش بتواند در پایان بر گفتار محدثان و مفسران نکته یا ایده یا نظری را بیافزاید.در اینجا او نیز پس از دو نظر اول؛ در پایان نظر خود را تقریر نموده و چنانکه ظاهر عبارت نشان میدهد او بدین رای و نظر گرایش بیشتری داشته هر چند تفسیر دوم را نیز قابل قبول دانسته است.

سوم : نویسندگان مقاله"بررسی تحلیلی نگرة اختصاص در خطاب آیات اَلست از نگاه سید مرتضی (ره ) و زمخشری"(پژوهشنامه معارف قرآنی؛مقاله 3، دوره 9، شماره 32، بهار 1397) پس از بررسی نظرات در باب تفسیر آیات 172-173 سوره اعراف با تاکید بر اینکه آیات الست "از مشکل‌ترین آیات در حوزة تفسیر شمرده می‌شوند، به گونه‌ای که اندیشة روشنی از آن‌ها در میان مفسران دیده نمی‌شود." بدین نتیجه رسیده اند که:" برخلاف مشهور که خطاب «اَلست بربّکم» را با تکیه بر روایات به عموم انسان‌ها نسبت داده‌اند، دو تن از مفسران و صاحب‌نظران به‌نام تشیّع و تسنّن، سید مرتضی علم‌الهدی و جارالله زمخشری، با کنار نهادن روایات، معنایی خاص و معیّن از این آیات ارائه داده‌اند... اختصاص خطاب آیه به مخاطبان ویژه و نفی عمومیت خطاب‌ ـ آن گونه که بسیاری از مفسران گفته‌اند ـ از دیگر نتایج مهم این پژوهش است."سه نکته اصلی اصلی دیگر این نوشتار چنین است :

"اما به باور ما، تعیین عمومیت یا اختصاص خطاب در این آیات برای حل مسائل مطرح در این حوزه بسیار راهگشاست."
"دلایل و شواهد آن‌ها برای اختصاص معنای آیات به گروهی خاص و معیّن چه بوده‌است؟"
"به باور ما، آنچه این دو اندیشمند و صاحب‌نظر علوم قرآنی دربارة آیات اَلَست بیان‌ داشته‌اند، شایستة توجه و راهگشای حل معضل تفسیر آیات محل بحث است، با این شرط که برخی اشکالاتی که بر نظریة ایشان وارد شده، نظیر تمثیلی ‌بودن زبان آیات، از دیدگاه آنان تجرید شود و با توجه به واقعیت‌های تاریخی که قرآن از سرگذشت اسلاف یهود بیان داشته، تأملی بایسته در باب مصداق این آیات صورت گیرد."

نویسندگان مقاله در بیان ارائه نظریه سید مرتضی دچار اشتباه فاحشی و اختلاط عجیبی شده اند و بر این مدعا تاکید کرده اند که او همانند زمخشری قائل به تمثیل در آیه است کما اینکه همانند زمخشری قائل به اختصاص در آیه است نه تعمیم.تبیین نظر زمخشری در این باب نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد اما این ادعا در باب نظر سید مرتضی از پای بست ویران است.سید مرتضی دو تقریر(به قول خودش وجهان) در آیه داشته که یکی (احدهما/ص 55) ناظر به اقرار واقعی از مخاطبان خاص و دیگری(الجواب الثانی/ص56) ناظر به بیان تمثیلی اما از نوع و جنس انسان و بدون اختصاص در مخاطبان میباشد.نویسندگان در استخراج نظر سید بین دو نظر دو و سه تبیین شده او دچار اختلاط شده اند : از یکطرف بر بیان تمثیلی او تاکید نموده اند(که در نظریه سوم سید آمده) و از دیگر سو به اختصاص مخاطبان از دیدگاه سید مرتضی تاکید نموده اند(که در نظریه دوم آمده). در واقع نویسندگان از دو تقری سید مرتضی یک نظریه استخراج و ان را به سید انتساب داده اند.

اختلاط و عدم توجه به دو تبیین متفاوت سبب نتیجه باطل در اختصاص مخاطب در آیه الست و انتساب آن به سید مرتضی شده. نظر سوم (الجواب الثانی ) را با توجه به سیره نوشتاری سید مرتضی (که مبنی برا ارئه نقطه نظر جدید در تفسیر حدیث و آیه است) نظر خاص و ابتکاری او دانست. اندک تامل در متن امالی سید مرتضی نشان میدهد که او نوعا در تفسیر آیات و احادیث آن را انتخاب کرده که خودش بتواند در پایان بر گفتار محدثان و مفسران نکته یا ایده یا نظری را بیافزاید.در اینجا او نیز پس از دو نظر اول؛ در پایان نظر خود را تقریر نموده و چنانکه ظاهر عبارت نشان میدهد او بدین رای و نظر گرایش بیشتری داشته هر چند تفسیر دوم را نیز قابل قبول دانسته است.