✍️ دو نکته از کراجکی برای صدوق پژوهی
محمد بن علی کراجکی متوفی 449 ؛محدث؛ فقیه و متکلم بزرگ شیعی در کتاب ذی قیمت خود با عنوان کنز الفوائد به مناسبتی بحث از صوفیه و اوراد و اعمال و سماع آنان به میان آورده و پس از قدح و جرح این رفتارهای خلاف شرع، به ذکر بعضی از علل در شریعت اسلام پرداخته است. (کنز الفوائد، ج2، ص 80)
نکته اول: او به تعدادی از روایات علی بن حاتم قزوینی از کتاب "العلل" او اشاره کرده است. مشخص است که او کتاب را در اختیار داشته است (فهذا بعض ما ذکر فی علل الحج قد أوردته مما رواه علی بن حاتم القزوینی و جمعه). می دانیم که علی بن حاتم کتابی بدین نام داشته اما این کتاب امروز در بین ما نیست. شیخ صدوق هم در بیش از سی مورد در کتاب علل الشرایع خود به نقل از او پرداخته است. مخلص کلام اینکه می توان قسمت هایی از کتاب العلل علی بن حاتم قزوینی را با این دو کتاب بازآفرینی نمود. گفتنی است که از نوع نقل کراجکی مشخص می شود که آنچه علی بن حاتم در العلل آورده است صرفاً جمع روایات نبوده و خود نیز در ضمن روایات به بیان مطالبی در خصوص آیات علل و جمع بندی روایات و تفسیر آن پرداخته است.
نکته دوم : علل در کتاب های العلل به چه معنایی است؟ آیا به معنای علت موجبه است یا حکمت یا....؟ کراجکی در ابتدا ذکر علت بر علل مذکور در روایت را از باب مجاز و اتساع دانسته " الأخبار قد نقلت عن الأئمة ع بذکر أسباب لهذه العبادات تسمى عللا على المجاز و الاتساع" (کنز الفوائد، ج2، ص 80)
کراجکی در انتهای منقولات علی بن حاتم در یک بند، توضیح خوبی در باب معنای علت در این کتب آورده است که در فهم کتب العلل از جمله علل الشرایع صدوق مفید است:
و اعلم أیدک الله أن هذه العلل المسطورة لیست بعلل موجبة و إنما منها ما هو على طریق التقریب کالتشبیه و التمثیل و منها ما وقع فی الابتداء فاقتضت المصلحة عند الله سبحانه أن یکون مستمرا جاریا فصار المبتدأ سببا لما بعده و کالعلة له. و یدل على أنها لیست بعلل موجبة ما نعلمه من أنه قد کان یجوز نسخ هذه العبادة و ورود الشرع بغیرها فلو کانت عن علة أوجبتها لم یکن یجوز نسخها بغیرها و هذا واضح و الحمد لله ولی کل نعمة و صلواته على سیدنا محمد نبیه و آله و سلم تسلیما (کنز الفوائد، ج2، ص: 82/نرم افزار نور)