گزارش جلسه دفاع از رساله دکتری بررسی گونه شناسی تشبیه در روایات تفسیری معصومین (ع)
جلسه دفاعیه رساله دکتری خانم صدیقه موسوی کیانی با راهنمایی دکتر حمیدرضا فهیمی تبار و مشاوره دکتر محسن قاسمپور با عنوان گونه شناسی تشبیه در روایات تفسیری معصومین بر اساس روایات کتب تفسیری القمی، العیاشی، نور الثقلین، البرهان فی تفسیر القرآن با داوری دکتر نجفی ایوکی؛دکتر مصطفی عباسی مقدم و حسین ستار در تاریخ 28 مهرماه در دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی دانشگاه کاشان برگزار گردید. نویسنده با تحقیق و تتبع خوب خود در روایات تفسیری شیعه بدین نتایج دست یافته است:
این پژوهش نشان میدهد که در سخنان معصومین(ع) از انواع تشبیه، مثل تشبیه تمثیل، تشبیه غیر تمثیل، بلیغ، جمع و... استفاده شده است. استفاده از حرکات نمایشی و ایجاد صحنههای عملی نیز، از جمله مواردی است که به عنوان گونهی دیگری از تشبیه، میتوان به آن اشاره کرد. تتبّع در روایات تفسیری، حاکی از آن است که بیشترین موضوعی که معصومین(ع) برای تبیین آن، از تشبیه، استفاده کردهاند، مسائل اعتقادی است. چرا که عقیده، زیربنای جهتگیریهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی اوست. رتبه بعدی موضوعات، مربوط به مبحث اخلاقی و تربیتی است که نقش مؤثّری در ارتباطات مختلف انسان، ایفا میکند. کمترین آمار نیز مربوط به موضوعات فقهی است. هدف مشترک غالب این تشبیهات، ایجاد تصویر روشنی از مطلب، در ذهن مخاطب است تا به این وسیله قابلّیت فهم آن، افزایش یابد. نکته دیگری که باید به آن اشاره شود واقعی بودن مشبّهبه در این تشبیهات است. بدین معنا که آنچه به عنوان ابزار کمک به فهم مخاطب، از آن بهره برده شده، یا از امور طبیعی موجود در محیط زیست است که برای هر انسانی، قابل درک و تجربه بوده، یا از امور شناخته شده عرفی است. این بدان جهت است که اگر تصاویر مورد استفاده در خلق تشبیه، دور از ذهن و غیر قابل تصوبر باشد، اثرگذاری لازم را نخواهد داشت.
همچنین بررسیها نشان داد بیشترین آیاتی که ذیل آن، روایات تفسیری تشبیهی به کار رفته، مربوط به مسائل اعتقادی است که زیربنای تمامی حرکات مادی و معنوی انسان است. این موضوع خود به سه زیرمجموعه آیات مربوط به صفات الهی، نبوّت و امامت و معاد، تقسیم شده است. در میان این سه مطلب، بیشترین آیاتی که معصوم(ع) به دنبال آن از تشبیه و تمثیل، بهره برده، آیات مربوط به مرگ و قیامت است. شاید بتوان گفت این امر، به جهت نقش کلیدی اعتقاد به معاد، در تعیین خط مشی زندگی انسان بوده، به علاوه ناشناخته بودن حالات انسان در سکرات موت و نامأنوس بودن ویژگیهای عوالم بعدی، بر دشواری مطلب افزوده، از اینرو معصومین(ع) با بهرهگیری از تشبیه، سعی در سادهسازی فهم آن به کمک تصویرسازی در ذهن مخاطب داشتهاند.
آیات با موضوع اخلاقی و تربیتی، دومین رتبه فراوانی کاربست روایات تشبیهی را به خود اختصاص داده است. این موضوع خود شامل دو زیر مجموعه فضائل و رذائل است. کمترین فراوانی نیز مربوط به آیات فقهی است. تأکید بر این مطلب ضرورری به نظر میرسد که آنچه به عنوان میزان فراوانی آیاتی که ذیل آن روایت تشبیهی ارائه شده، بیان شد صرفاً مربوط به کتب چهارگانه مورد بحث این پژوهش بوده، نگارنده در حوزه خارج از این چهار منبع، هیچ ادعایی ندارد.
این رساله موفق به کسب رتبه عالی از داوران گردید.