ابن ابی طی و اتهام انتحال(برشی از یک مقاله در دست تدوین)
یحیى بن حمید بن ظافر الغسانی معروف به ابن ابی طی(ایضاح المکنون؛2/398) از بزرگان علم حدیث و رجال و تاریخ شیعه در قرن ششم و هفتم هجری است.او زاده حلب است. کتب فراوانی بدو منتسب و رجالیون و فهرست نویسان از او فراوان یاد نموده اند.نخستین شرح حال از او را یاقوت حموی نقل نموده اما گزارشهای بعدی از نقل یاقوت حموی با آنچه امروز در در دست داریم متفاوت است. (برای اطلاع بیشتر از زندگی او بنگرید به مدخل ابن ابی طی در دائره المعارف بزرگ اسلامی یا ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329ق؛6/263). آثار او در زمینه تاریخ و رجال از منابع مهم این علوم به شمار میروند: تاریخ العلماء ؛الحاوی فی رجال الامامیة؛رواة الشیعة؛ طبقات العلماء و ......
آنچه در این نوشتار کوتاه قصد پرداختن بدان را دارم نقلی است که ابن حجر عسقلانی از یاقوت حموی در خصوص ابن ابی طی نموده و وی را متهم به جعل عنوان و دسّ در کتب پیشینیان(=قطاع الطریق در تالیف!!) و "به نام خود زدن" آنها نموده.ابن حجر از یاقوت چنین نقل نموده که:
"قال یاقوت کان یدعی العلم بالأدب والفقه والأصول على مذهب الإمامیة وجعل التألیف حانوته ومنه قوته ومکسبه ولکنه کان یقطع الطریق على تصانیف الناس بأخذ الکتاب الذی اتعب جامعه خاطره فیه فینسخه کما هو إلا أنه یقدم فیه ویؤخر ویزید وینقص ویخترع له إسما غریبا ویکتبه کتابة فائقة لمن یشبه علیه ورزق من ذلک حظا"
در نقد این ادعا؛ مرحوم آقا بزرگ تهرانی معتقد است که "دور نیست که چون شیعیان یاقوت را به علت عقیدۀ نادرستش نسبت به علی (ع) ــ چنانکه ابن خلکان ذکر می‌کند (6 / 127- 128) ــ از سوریه گریزانده بودند، وی چنین تهمتها را بر ابن ابی طی وارد کرده است، بی‌آنکه از کتب مشخصی در این زمینه نام برده باشد" (آقابزرگ، طبقات، 205 به نقل از مدخل ابی ابی طی؛دائره المعارف بزرگ اسلامی) شاید به همین دلیل باشد که استاد جعفریان نیز بر این باور است که نباید حرف یاقوت را جدی گرفت.((مقدمه الحاوى فى رجال الشیعة الإمامیة ؛ص29)
قرائنی دیگر نیز بر رد ادعای انتحال و سرقت از سوی ابن ابی طی دلالت دارد:
أ. نقل ابن حجر در کتابی که امروز از یاقوت حموی در دست ماست به چشم نمیخورد." تنها صفدى در الوافى و ابن حجر در لسان المیزان (7/409) و کتبى (فوات الوفیات (4/270ـ271) بخشى از آن را نقل کرده اند"(بازیافته های تاریخ الشیعه ابن ابی طی رسول جعفریان؛ آیینه پژوهش 1376 شماره 46)
ب. نه ابن حجر نام کتاب یا کتبی که ابن ابی طی در آنها دست درازی کرده را ذکر کرده و نه دیگران این ادعا راحداقل به صورتی که حموی طرح کرده پذیرفته و یا نام کتب را ذکر کرده اند. به دیگر سخن ابن حجر در این نقل منفرد است آن هم نقلی بدون دلیل و ارایه مستندات.
ج. ابن حجر عسقلانی که خود این نقل را از یاقوت حموی ذکر کرده در کتاب خود هر چند به طور ضمنی این ادعا را به صورتی تلطیف شده پذیرفته (قلت ووقفت على تصانیفه وهو کثیر الأوهام والسقط والتصحیف وکان سبب ذلک ما ذکره یاقوت من أخذه من الصحف/لسان المیزان/6/264)اما عبارتش از اتهام جعل و سرقت توسط ابن ابی طی مبراست.نکته مهم تر آن که از جمله مراجع پر بسامد ابن حجر در کتاب لسان المیزان؛نقل قولهای فراوان از ابن ابی طی است.اصولا یکی از منابع ما برای دسترسی به قسمتهایی از اصل رجال کشی همین گزارشهای ابن ابی طی از او در لسان المیزان است که در موارد متعددی یا در اختیار معرفه الرجال یاد نشده و یا با نقل ابن ابی طی متفاوت است.
د. ارجاعات دیگر عالمان و محققان سخت گیر و مدقق به ابن ابی طی به خصوص به آثار تاریخی و رجالی او نشان از اعتماد بدو در تدوین و تصنیف کتب بوده است. از آن جمله میتوان از ذهبی و فوطی و ابن فرات و ابوشامه و ابن‌خلکان، ابن شحنه، راغب و صفدی نام برد. بعید نیست که کثرت نقل از ابن ابی طی توسط ابن حجر عسقلانی,تحت تاثیر استادش ذهبی بوده باشد.
از این رو به نظر می¬رسد اتهام جعل عنوان و دست یازی به کتب دیگران در خصوص ابن ابی طی مقبول به نظر نرسد. می¬ماند نقل قول های بدون ذکر ماخذ و سیره علمای سلف در این خصوص که در جای خود قابل نقد و بررسی قرار گرفته. در این خصوص می¬توانید بنگرید به مکتوب محققانه و مدقّانه محدّث اُرموی بر تفسیر گازُر که به عنوان مقدمه این تفسیر نگاشته شده است.