جابر ابن عبدالله انصاری در اولین زیارت اربعین حسینی:بینا یا نابینا؟!

در افواه و مراثی و همچنین در کتب تبلیغی دهه های اخیر در خصوص جابر ابن عبدالله انصاری و زیارت اربعین او بر قبور پاکان عاشورا به همراه عطیه نکاتی ذکر شده که جای تامل دارد. از جمله در این مراثی به "نابینا بودن جابر ابن عبدالله انصاری" در زیارت اربعین امام حسین و کمک گرفتن وی از عطیه تاکید شده است. در این خصوص(با توجه به دانسته های نویسنده) توجه به نکات ذیل مفید است:

• اولین گزارش از زیارت اربعین جابر(بدون یاد کرد از داشتن همراهی به نام عطیه) در اربعین توسط شیخ طوسی  و در کتاب مصباح المتهجد به دست ما رسیده است؛گزارشی کوتاه: وَ هُوَ (الاربعین)الْیَوْمُ الَّذِی وَرَدَ فِیهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَرَامٍ الْأَنْصَارِیُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ رَضِیَ عَنْهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَى کَرْبَلَاءَ لِزِیَارَةِ قَبْرِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ زَارَهُ مِنَ النَّاس‏ (مصباح المتهجد و سلاح المتعبد ؛ ج‏2 ؛ ص787)
• گزارش مفصل و طولانی از زیارت جابر به همراه عطیه در اربعین(بیست صفر) را تا آنجا که نگارنده جستجو نموده؛اولین بار طبری آملی در کتاب (بشارة المصطفى لشیعة المرتضى ؛ط – القدیمة؛ص74) گزارش نموده است. در خصوص این گزارش نکات زیر قابل یاد کرد است:

1. گزارش طبری آملی سخنی در خصوص نابینایی جابر در داستان زیارت اربعین ندارد.
2. تنها عباراتی که شاید در این گزارش موهم نابینایی جابر باشد؛این عبارت جابر نسبت به عطیه است که: قَالَ أَلْمِسْنِیهِ فَأَلْمَسْتُهُ.جابر از عطیه میخواهد که دست او را به قبر امام برساند.

اما این عبارت نمی­تواند دال بر نابینایی جابر در قضیه اربعین باشد؛چرا که:

اولا:طبق نقل طبری آملی؛ کلیه اعمال مربوط به زیارت از قبیل غسل و پوشیدن لباس و معطر کردن  و گام برداشتن به سمت قبر را؛جابر به تنهایی و بدون کمک عطیه انجام داده است :" فَلَمَّا وَرَدْنَا کَرْبَلَاءَ دَنَا جَابِرٌ مِنْ شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَاغْتَسَلَ ثُمَّ اتَّزَرَ بِإِزَارٍ وَ ارْتَدَى بِآخَرَ ثُمَّ فَتَحَ صُرَّةً فِیهَا سُعْدٌ فَنَثَرَهَا عَلَى بَدَنِهِ ثُمَّ لَمْ یَخْطُ خُطْوَةً إِلَّا ذَکَرَ اللَّهَ تَعَالَى حَتَّى إِذَا دَنَا مِنَ الْقَبْرِ"

ثانیا:در قسمتی دیگر از همین گزارش آمده است که جابر چشم خود را به دورادور قبر شریف حضرت انداخت: ثُمَّ جَالَ بَصَرَهُ حَوْلَ الْقَبْرِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیَّتُهَا الْأَرْوَاحُ الَّتِی حَلَّتْ بِفِنَاءِ الْحُسَیْنِ‏

ثالثا:از همه این قرائن بر بینایی جابر که بگذریم ؛ مهمترین دلیل بینایی جابر در زیارت اربعین ؛گزارشی است که رجالیون بزرگ شیعی و محدثان و صاحبان کتب اربعه از دیدار جابر با امام باقرع بعد از قضیه کربلا  گزارش نموده­اند. در این گزارش که کشی (إختیار معرفة الرجال ؛ ص40)و کلینی(کافی؛ط.اسلامیه؛ج1؛ص470) و صدوق(کمال الدین و تمام النعمة، ج‏1، ص: 253) بدان تصریح نموده اند جابر در اولین دیدار خود با امام محمد بن علی ع -که هنوز به لقب باقر شناخته نشده بوده-از چهره ظاهری حضرت و شباهت شمایل ایشان به پیامبر متوجه می­شود که ایشان همان امام محمد باقرع است. در این روایتها دیدنِ با چشم توسط جابر(فلمّا بصر به‏ جابر ...) تصریح شده است. طبیعی است که این دیدارها باید بعد از واقعه عاشورا باشد چرا که در زمان واقعه عاشورا و قبل از آن با توجه به تولد امام باقر در سال 57 ؛امام طفلی بیش نبوده است؛ در حالی که در این روایات امام به "غلام"=نوجوانی توصیف شده که در مکتبخانه بوده است. علاوه بر آن این دیدار در مدینه و در حضور امام سجاد صورت گرفته است. همه این قرائن نشان میدهد که جابر در زمان ملاقات با امام باقر ع و در مدینه و پس از واقعه عاشورا بینا بوده است.

• محققانی همچون علامه شعرانی و نیز علامه طهرانی (امام شناسى ؛ جلد سوّم ؛درس سى و یکم،) بر این موضوع تصریح نموده اند. شعرانی در ذیل خبر جابر در کتاب تفسیر منهج الصادقین می­نویسد:"در این وقت (زمان دیدار با امام باقرع)جابر هنوز نابینا نشده بود و آنکه بعضی گویند در 61 که به زیارت قبر مطهر حضرت سید الشهدا آمد نابینا بود صحیح نیست؛ اما در آخر او نابینا شد؛ چون جابر ۹۴ سال بود که فوت کرد و وفات او را در سال ۷۷ نوشته اند که در آن هنگام حضرت باقر علیه السلام ۲۰ ساله بودند.( تفسیر منهج الصادقین ؛ج ۶ ؛ ۳۳۸)

گزارش نابینایی جابر توسط ذهبی در منابع تاریخی قید شده است اما وی هم به نابینایی جابر در اواخر عمر او اشاره نموده است. نوع مورخان سال وفات او را در 78 هجری دانسته اند و با توجه به تولد او در 16 سال قبل هجرت سن وی در هنگام مرگ باید 94 سال باشد.(بنگرید به مدخل جابر؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی؛...)در داستان اربعین در سال 61 سن جابر 76 سال بوده است و اگر اواخر عمر وی را دهه آخر عمر وی بدانیم او باید در 84 سالگی یعنی سال 68 هجری نابینا شده باشد. دو نکته دیگر که در تکمله بحث قابل توجه هست؛عبارتند از:

1. گزارش(نه حدیث) طبری آملی هر چند گزارشی مفصل با سندی متصل از عطیه نقل شده و داستانی سوزناک و عباراتی متعدد دال بر جلالت شان اهل بیت و جایگاه ویژه امام حسین دارد؛ اما در کتب روایی شیعه چندان مورد توجه قرار نگرفته و تنها علامه مجلسی در بحار و شیخ عباس قمی در سفینه البحار آن را نقل نموده اند.
2. عطیه بر خلاف آنچه در مراثی گفته میشود نه خادم و نه پیشخدمت جابر نبوده؛ بلکه از شاگردان او بوده که صرفا در این سفر همراه او بوده است.
3. در منابع حدیثی شیعه و با جستجوی فراوان به خصوص در نرم افزار جامع الاحادیث؛ علیرغم نقل روایات فراوان از جابر؛هیچ سخنی بر نابینایی او گزارش نشده است.