امان از ترجمه! امان از پیش فرضهای مترجم!!!(تاملی پیرامون گزارشها از علم امام علی ع به شهادتش)
شیخ مفید در بیان کیفیت شهادت حضرت علی ع بدست خوارج سخن از حجر بن عدی و اطلاع او از توطئه برای شهادت حضرتش قبل از نماز به میان آورده و از عزم و حرکت او برای اِخبار حضرت به این نقشه شوم و بازداشتن حضرتش از حرکت به مسجد؛ در این گزارش حجر به سوی حضرت حرکت کرده و او را از نقشه قتلش مطلع میسازد:
"وَ کَانَ حُجْرُ بْنُ عَدِیٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ بَائِتاً فِی الْمَسْجِدِ فَسَمِعَ الْأَشْعَثَ یَقُولُ لِابْنِ مُلْجَمٍ النَّجَاءَ النَّجَاءَ لِحَاجَتِکَ فَقَدْ فَضَحَکَالصُّبْحُ فَأَحَسَّ حُجْرٌ بِمَا أَرَادَ الْأَشْعَثُ فَقَالَ لَهُ قَتَلْتَهُ یَا أَعْوَرُ وَ خَرَجَ مُبَادِراً لِیَمْضِیَ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَیُخْبِرَهُ الْخَبَرَ وَ یُحَذِّرَهُ مِنَ الْقَوْمِ "( الإرشاد فی معرفةحجج الله على العباد، ج1، ص19-20)
شیخ مفید از مواجهه حضرت علی ع با اِخبار حجر بن عدی چنین سخن به میان آورده: وَ خَالَفَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَسَبَقَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ فَضَرَبَهُ بِالسَّیْف(همان/ص20)
سخن از عبارت" خَالَفَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ "است. ظاهر عبارت چنین است که حضرت علی با سخن و رای حجر مخالفت کرده و مسیر خود را به سمت مسجد ادامه داد.
مترجمان الارشاد مفید ؛ظاهرا چون اطلاع حضرت علی ع از شهادت و سپس توجه نکردن بدان را مخالف عقل سلیم و توصیه های دینی دانستهاند؛(کما اینکه این مساله در خصوص امام حسین ع و اطلاع داشتن / نداشتن حضرتش از شهادت در کربلا هم مطرح است) این عبارت را چنین ترجمه نمودهاند:
- "اتفاقا حضرت امیر ع از در دیگر وارد مسجد شد" (ترجمه ساعدی/23)
- "(از قضا) على علیه السّلام از راه دیگرى (جز آن راهى که حجر براى اطلاع آن حضرت رفته بود)"( الإرشاد للمفید / ترجمه رسولى محلاتى/ج1/ص18)
مترجمان به جای عبارت "مخالفت علی ع با سخن حجر" ؛ "مخالفت علی ع در مسیر رفتن به مسجد" را ترجیح دادهاند.
اطلاع حضرت علی ع از شهادت و شخص قاتل و خصوصیات شهادتش از زبان ایشان و حتی پیامبر اکرم نیز نقل شده؛چنانکه حتی در روایات و گزارشهای تاریخی از مواجهه علی ع با ابن ملجم و معرفی او به عنوان قاتل خود و حتی مخالفت حضرت با از بین بردن او به جرم نقشه شومش در آینده سخن به میان آمده است. از این رو ترجمه عبارت مفید برای اغماض یا انکار مخالفت علم امام با شهادتش موجه نمینماید. از قضا در الارشاد شیخ مفید نمونهای از این اخبار ذکر شده؛ از جمله از قول اصبغ بن نباته نقل میکند که:
أَتَى ابْنُ مُلْجَمٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع فَبَایَعَهُ فِیمَنْ بَایَعَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَلَّا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الثَّانِیَةَ فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَلَّا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَدْبَرَ عَنْهُ فَدَعَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الثَّالِثَةَ فَتَوَثَّقَ مِنْهُ وَ تَوَکَّدَ عَلَیْهِ أَلَّا یَغْدِرَ وَ لَا یَنْکُثَ فَقَالَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا رَأَیْتُکَ فَعَلْتَ هَذَا بِأَحَدٍ غَیْرِی فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع:
أُرِیدُ حِبَاءَهُ وَ یُرِیدُ قَتْلِی/عَذِیرَک مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ(الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج1، ص: 12)
شیخ مفید البته در مجالی دیگر به علم امام علی ع از شهادت خود پرداخته و متذکر شده که دلیلی بر این اطلاع وجود ندارد. وی در المسائل العکبریه مینویسد:
و القول بأن أمیر المؤمنین ع کان یعلم قاتله و الوقت الذی یقتل فیه فقد جاء الخبر متظاهرا أنه کان یعلم فی الجملة أنه مقتول و جاء أیضا بأنه کان یعلم قاتله على التفصیل فأما علمه فی وقت قتله فلم یأت فیه أثر على التفصیل و لو جاء فیه أثر لم یلزم ما ظنه المستضعفون إذ کان لا یمتنع أن یتعبده الله بالصبر على الشهادة و الاستسلام للقتل لیبلغه الله بذلک من علو الدرجة ما لا یبلغه إلا به و لعلمه تعالى بأنه یطیعه فی ذلک طاعة لو کلفها سواه لم یؤدها و یکون فی المعلوم من اللطف بهذا التکلیف لخلق من الناس ما لا یقوم مقامه غیره فلا یکون بذلک أمیر المؤمنین ع ملقیا بیده إلى التهلکة و لا معینا على نفسه معونة مستقبحة فی العقول.(المسائل العکبریه/ص70)
گفتنی است هم اصل وجود قطام و هم میزان نقش و دخالت او در شهادت حضرت علی ع از مسائل مورد اختلاف بین پژوهشگران است. نمونه آن که بر خلاف گزارش شیخ مفید ؛ استاد شهیدی به طور کلی داستان قطام را افسانهای بیش نمیداند و مینویسد:" شگفت تر از اصل داستان پیدا شدن ناگهانى زنى به نام قطام است که ابن ملجم چون او را دید یک دل نه صد دل عاشق وى شد.و شگفت تر از داستان قطام, خود قطام است, در حالى که طبرى او را زنى قدیسه مى شناساند و مى گوید: «در مسجد اعظم معتکف بود که ابن ملجم و دو تن دیگر به نزد وى به مسجد آمدند و گفتند: ما بر کشتن على متحد شده ایم.» ابن اعثم،او را زنى بو الهوس و نیمه روسپى معرفى مى کند.... (زندگانی امیرالمومنین ؛ ص 160).نقل داستان کابین خون در کتاب داستان راستان استاد مطهری البته در سویه مخالف و با تاکید بر نقش محوری قطام در داستان شهادت حضرت علی ع است.
نقل مفید البته با نقل رایج و شناخته شده که شهادت حضرت علی ع را در محراب دانستهاند هم؛مخالف است.اما آنچه که در بعض اذهان از شهادت حضرت علی ع در هنگام نماز صبح و جماعت جای گرفته است نه با نقلهای تاریخی سازگار است و نه با شواهد وقرائن موجود در این نقلها.
پ.ن:کلیه منابع از نرم افزار جامع الاحادیث استخراج شده است.