تفسیر شیخ صدوق از" ذبیح":اسماعیل یا اسحاق یا هردو؟

در اینکه ذبیح اشاره شده در داستان حضرت ابراهیم در قرآن [1]کدام یک از فرزندانش بوده است؛ بین عالمان فریقین اختلاف است. در حالی که نظر اغلب در امامیه بر ذبیح بودن اسماعیل دلالت دارد(مثلا بنگرید به ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، ج 1، ص 226 – 227 ، قم، بیدار، 1410ق) نوع اهل تسنن به ذبیح بودن حضرت اسحاق گرایش دارند(مثلا بنگرید به قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 16، ص 100، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.)البته اختلاف در روایات هر یک از طریقین هم دیده می­شود (مثلا بنگرید به روایت کلینی در ذبیح دانستن اسحاق: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 4، ص 206، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.  و روایتی از عامه در ذبیح دانستن اسماعیل مثلا جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 23، ص 53 – 54)

 صدوق با این عبارات در الفقیه به اختلاف روایات امامیه اشاره نموده است:

 وَ قَدِ اخْتَلَفَتِ الرِّوَایَاتُ فِی الذَّبِیحِ فَمِنْهَا مَا وَرَدَ بِأَنَّهُ إِسْمَاعِیلُ وَ مِنْهَا مَا وَرَدَ بِأَنَّهُ إِسْحَاقُ وَ لَا سَبِیلَ إِلَى رَدِّ الْأَخْبَارِ مَتَى صَحَّ طُرُقُهَا وَ کَانَ الذَّبِیحُ إِسْمَاعِیلَ لَکِنَّ إِسْحَاقَ لَمَّا وُلِدَ بَعْدَ ذَلِکَ تَمَنَّى أَنْ یَکُونَ هُوَ الَّذِی أُمِرَ أَبُوهُ بِذَبْحِهِ وَ کَانَ یَصْبِرُ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُسَلِّمُ لَهُ کَصَبْرِ أَخِیهِ وَ تَسْلِیمِهِ فَیَنَالُ بِذَلِکَ دَرَجَتَهُ فِی الثَّوَابِ فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِهِ فَسَمَّاهُ بَیْنَ مَلَائِکَتِهِ ذَبِیحاً لِتَمَنِّیهِ لِذَلِکَ وَ قَدْ ذَکَرْتُ إِسْنَادَ ذَلِکَ فِی کِتَابِ النُّبُوَّةِ مُتَّصِلًا بِالصَّادِقِ ع‏( الفقیه    ج‏2    230    )

در واقع صدوق به نوعی جمع بین روایات باورمند است. از یکسو نمی­تواند روایات هر دو دسته را کنار بگذارد به دلیل اینکه هر دو گروه روایات دارای طریق صحیح هستند و از طرف دیگر با استناد به روایاتی دیگر تلاش می­کند وجهی برای صحت هر دو دسته روایات فراهم نماید:صدوق گروهی از روایات راکه دال بر قربانی بودن اسماعیل دارد ؛ حمل بر ذبیح بودن واقعی او در داستان ذبح در قرآن نموده و از طرف دیگر روایات ذبیح بودن اسحاق را حمل بر آرزوی ذبح توسط اسحاق و اعطای مقام ذبیح توسط خداوند بر او می­کند. در الفقیه تصریح دارد که اسناد متصل روایت دو ذبیح[2](اسحاق و اسماعیل) را در کتاب النبوه ذکر کرده؛ اما متاسفانه این کتاب به دست ما نرسیده است.اما همین روایتِ جمع بین ذبیحین(اسحاق و اسماعیل) را وی از زبان بشار قزوینی در کتاب خصال با سند متصلی از امام رضا در باب معنای ذبیحین آورده است( الخصال؛ ج‏1 ؛ص55؛ قول النبی ص أنا ابن الذبیحین .) و در خصال نیز عبارات مشابه عبارات الفقیه راآورده است :

قال مصنف هذا الکتاب أدام الله عزه قد اختلف الروایات فی الذبیح فمنها ما ورد بأنه إسماعیل و منها ما ورد بأنه إسحاق و لا سبیل إلى رد الأخبار متى صح‏ طرقها و کان الذبیح إسماعیل لکن إسحاق لما ولد بعد ذلک تمنى أن یکون هو الذی أمر أبوه بذبحه فکان یصبر لأمر الله و یسلم له کصبر أخیه و تسلیمه فینال بذلک درجته فی الثواب فعلم الله عز و جل ذلک من قلبه فسماه الله عز و جل بین ملائکته ذبیحا لتمنیه لذلک‏ (الخصال، ج‏1، ص57و58)

البته گفتنی است این تفسیر صدوق تغایری با رای اکثر امامیه در ذبیح بودن اسماعیل در سوره صافات ندارد و صرفا وجهی برای ذبیح دانست توام اسحاق در کنار اسماعیل است.