تصحیف در گزارش یکی از مشایخِ شیخِ صدوق :"عثمان بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ" یا " تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ"؟(بریده ای از یک تحقیق در دست تدوین)

صدوق از  یکی از مشایخ خود به نام عُثْمَانُ‏ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ‏ الْقَزْوِینِی تنها یک حدیث در خصوص فضایل روزه های ماه رجب در کتاب فضائل الأشهر الثلاثة( ص 39 )[1] پرده برداری کرده.[2]عثمان این روایت را از پدرش "عبدالله بن تمیم" به سندی که به امام رضا ع ختم شده نقل نموده است. اما با کمی جستجو؛در هیچ یک از کتب تراجم از او شرح حالی یافت نمی­شود.تنها بعض منابع متاخر به اعتبار همین نقل صدوق ؛وی را از مشایخ صدوق معرفی کرده­اند.(الهدایة فی الأصول و الفروع ؛مقدمه ص 67 و فهارس الشیعة ؛ ج‏2 ؛ ص1142)

 راقم این سطور بر این گمان است  که در ثبت نام این راوی در کتاب فضائل الاشهر الثلاث تصحیف صورت گرفته است.سپس این تصحیف به سایر منابع متاخر راه یافته است . اصولا شیخی از مشایخ صدوق به نام "عُثْمَانُ‏ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ‏ الْقَزْوِینِی"  وجود ندارد.دلایل زیر بر صحت این مدعا دلالت دارند:

1. تراجم و حتی کتب تاریخ محلی قزوین همچون «التدوین فی اخبار قزوین»، اثرعبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی و یا "الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث" از أبو یعلى خلیلی، نه در خصوص وی و نه در خصوص خاندان وی چیزی نقل نکرده­اند.مهم­تر آنکه اصلا در این منابع خاندانی به نام "ابن تمیم قزوینی" هم یافت نمی­شود.
2.  حدیث فضائل الاشهر الثلاث را صاحب وسائل الشیعه به نقل از "تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ" به جای "عثمان بن عبدالله بن تمیم" نقل نموده .( وسائل الشیعة ؛ ج‏10 ؛ص 479)[3] هر چند محشی وسائل در پاورقی با اشاره به همان کتاب فضائل الاشهر الثلاثه به زعم خود به تصحیح سند پرداخته و نام عثمان بن عبدالله را ذکر کرده است.(همان)اما به نظر می­رسد نسخه صحیحی از کتاب فضائل در اختیار شیخ حر عاملی بوده که در آن نام صحیح راوی ثبت شده بوده است.
3. اما مهمترین دلیل بر تصحیف نام راوی در فضائل الاشهر الثلاث آن است که اگر احادیث "تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ القرشی" را در آثار صدوق جستجو کنیم؛ عینا سلسله سندی مشابه سند حدیث منقول در فضائل دارد.سند فضائل بدین شرح " عثمان بن عبد الله بن تمیم القزوینی قال : حدثنا أبی قال : حدثنا أحمد بن علی الأنصاری عن عبد السلام بن صالح الهروی قال : قال علی بن موسى الرضا علیه‌السلام :... "مقایسه کنید  با اسنادِ زیر در سایر کتب صدوق:

الف)   حَدَّثَنَا تَمِیمُ‏ بْنُ‏ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ تَمِیمٍ‏ الْقُرَشِیُ‏ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ‏ سَأَلَ الْمَأْمُون...( التوحید ؛ص320)

ب) حَدَّثَنَا تَمِیمُ‏ بْنُ‏ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ تَمِیمٍ‏ الْقُرَشِیُ‏ ره بِفَرْغَانَةَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ‏ سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا ع...( التوحید؛ ص353)

ج) حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ تَمِیمُ‏ بْنُ‏ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ تَمِیمٍ‏ الْقُرَشِیُ‏ الْحِیرِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیُّ بِنَیْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الصَّلْتِ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِیُّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع یَقُولُ... (خصال ؛ج‏1 ؛ص 267  )   

د) حَدَّثَنَا تَمِیمُ‏ بْنُ‏ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ تَمِیمٍ‏ الْقُرَشِیُ‏ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ‏ سَأَلَ الْمَأْمُونُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع....( عیون أخبار الرضا ع ؛ج‏1؛134)

همه این اِسناد در 4 طبقه بعد از شیخ صدوق با سندِحدیث منقول در فضائل الاشهر الثلاث یکسان است. از این رو تصحیف در نام راوی در فضائل الاشهر الثلاث قطعی به نظر می­رسد.

اما ابوالفضل تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ القرشی الحمیری[4]( عیون أخبار الرضا علیه السلام؛ ج‏1 ؛ص275)یکی از مشایخ بزرگ صدوق بوده که از او در فرغانه(التوحید ؛ص 353 )نه در فید چنانکه بعضی پنداشته­اند[5]- حدیث تحمل نموده و در 29 نقل از او که  اکثرا در عیون اخبار الرضا(مثلا ج‏1؛ص 7 و20 و یا ج‏2 ؛ص 136      ) بوده ؛ به او ارجاع داده و در اکثر موارد هم برای او از الفاظ "ترضی" استفاده نموده (عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ج‏1؛ 7 و 20 وتوحید/ص353)