تحلیل و بررسی چگونگی تسبیح موجودات و شعورمندی آنان در هفت اورنگ جامی

چکیده مقاله

بیان مسئله: تسبیح موجودات یکی از مباحث مهم و کلیدی مطرح در قرآن کریم و تفسیرهای شیعه و سنی، احادیث روایی و نیز بیشتر تألیفات عرفانی است. اهمیت این مسئله تاحدی است که در شعر و ادبیات فارسی نیز بازتاب وسیعی داشته است و بسیاری از شاعران مشهور ادب فارسی در آثار خود، بدان پرداخته‌اند؛ البته دربارۀ چگونگی این تسبیح و شیوة استماع آن، در متون و منابع اسلامی، ادبی و عرفانی، اختلاف‌نظرهای فراوانی وجود دارد. نورالدین عبدالرحمن جامی از شاعران بزرگ قرن نهم و از پیروان دلبستۀ مکتب ابن‌عربی، تحت تأثیر آبشخورهای دینی و آموزه‌های ابن‌عربی و نیز به پیروی از شاعران پیشین کوشیده است تا با نگاهی متمایز، در آثار خود، به‌ویژه هفت اورنگ، به تبیین و تشریح این مسئله بپردازد. روش: در این پژوهش، سعی‌ شده است با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن بیان دیدگاه‌های مفسران، متکلمان و عارفان، این نگاه متفاوت نیز واکاوی شود. یافته‌ها و نتایج: جامی تسبیح موجودات را به دو گونۀ گفتاری و غیرگفتاری تقسیم کرده است؛ تسبیح گفتاری موجودات تنها با حس و خیال درک می‌شود و اصحاب کشف با کمک حواس و اصحاب عیان با یاری خیال و حواس باطنی می‌توانند این تسبیح را بشنوند؛ اما تسبیح غیرگفتاری یا حالی موجودات با گوش خردِ اهل حس فهمیده می‌شود؛ زیرا تسبیح گفتاری برای ارباب حس یا اهل کشف و نظر فقط با عقل، قیاس و ذکر لفظ و کلام درک‌پذیر است. درواقع تفاوت برجستۀ جامی با پیشینیانش در تحلیل و تبیین معمای پر رمز و راز چگونگی تسبیح موجودات، گذشته از نوع و شیوۀ استدلال، همین تسبیح قالی موجودات با نیروی خیال است.