مخروط افکنة چشمه علی، بستر تبلور و گسترش مدنیّت دامغان

چکیده مقاله

از بین عوامل موثر در ایجاد و استقرار مدنیّت می¬توان عوامل اقتصادی خصوصاً اقتصاد مبتنی بر کشاورزی فشرده و زراعت را به عنوان مهمترین عامل بیان نمود، زیرا کشاورزی پایه و اساس هر تمدنی محسوب می¬گردد و در صورتی که انسان به راز حاصلخیزی خاک آگاه نمی¬شد هیچ مدنیّت و تمدّنی در جهان شکل نمی¬گرفت. مهمترین شرایط برای کشاورزی وجود خاک حاصلخیز و آب قابل دسترس می¬باشد. در ایران مرکزی، چاله¬ها و کویرهای متعددی وجود دارد که به عنوان دریاچه¬های پلویال دوران چهارم معرفی شده و به واسطه ارتفاع کم نسبی، جریانهای سطحی دائمی و موقت بسیاری بدانها ختم می¬شود. این جریانها هنگام خروج از کوهستان و ورود به دشت به علت کاهش شیب با مسئله نقصان نیرو و رسوبگذاری مواجه شده و دلتاها را در حاشیه آبهای دائمی و مخروط افکنه¬ها را در حواشی دشتها ایجاد می¬کند که به طور طبیعی یک منبع مهم آب (تغذیه از دامنه ارتفاعات) و خاک (مواد آبرفتی) محسوب می¬شوند. قریب به اکثر کانونهای مدنی پایدار ایران مرکزی بر روی این دلتاها و مخروط افکنه¬ها استقرار یافته¬اند که این استقرار مکانی وابسته به عوامل مختلف به ویژه اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و وجود منبع آب فراوان و خاک حاصلخیز می¬باشد. کانون مدنی دامغان و تپه حصار، بزرگترین، کهنترین و مهمترین کانون جمعیتی شمال کویر حاج علیقلی است که بر روی بزرگترین مخروط افکنه منطقه که حاصل از آبرفت رودخانه چشمه علی می¬باشد، استقرار یافته است. با بررسی اسناد و مدارک تاریخی، اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و زراعت این مدنیّت و نحوه شکل¬گیری آن را بر اساس کشاورزی کاملاً مشهود است. علاوه بر آن عوامل بسیاری در رشد و توسعه بعدی آن مؤثر بوده¬اند که از بین آنها می¬توان عوامل سیاسی، اداری، استراتژیکی، شاهراهی، و صنعت سفالگری را بیان نمود. با بررسی تاریخ باستان دامغان این عوامل به عنوان یک عامل ثانوی و تأثیرگذار در رشد و توسعه بعدی شهر دامغان بوده¬اند. زیرا کشاورزی مقدم بر آنها می-باشد بدین گونه که ابتدا کشاورزی و زراعت به صورت یک عامل اولیه و اصلی در ایجاد و استقرار این مدنیّت عمل کرده و سپس عوامل سیاسی، اداری، استراتژیکی، شاهراهی، و صنعت سفالگری به صورت یک عامل ثانویه در گسترش آن باعث رشد و توسعه بعدی آن شده¬اند.